Voor gemaskerde bezoeken aan de supermarkt en vergaderingen van de skinheads is Danny (Edward Furlong) nog te jong, maar de ideeën van zijn broer en diens sluwe mentor spreken tot zijn verbeelding. Zijn kamer is een altaar voor de helden uit de Hitlertijd en op school kijkt hij neer op iedereen die een kleur heeft. Een racistisch getint opstel brengt hem in het kamertje van de zwarte schooldecaan, die hem opdraagt om een stuk te schrijven over de Amerikaanse geschiedenis.

't Wordt een persoonlijk verslag van zijn jeugd en het laatste hoofdstuk ervan valt samen met de terugkeer van zijn broer, die wegens de moord op een zwarte inbreker in de gevangenis heeft gezeten. Ter ere daarvan zullen de skinheads die avond feest vieren, maar hun vroegere aanvoerder heeft een onaangename verrassing voor ze in petto. Een bezoek van de decaan, ooit zijn favoriete leraar, heeft in de gevangenis een geestelijke transformatie op gang gebracht. Derek probeert vervolgens om iets goed te maken, maar je oogst wat je zaait, toont de tragische finale van 'American History X'.

De film van Tony Kaye laat schrijnend zien dat racisme niet beperkt blijft tot vooroordelen van een domme, agressieve minderheid, maar een product kan zijn van alledaagse ondoordachtheid en frustraties. Ziel aan die boodschap geeft met name Edward Norton, die charismatisch de misleide jonge bendeleider neerzet en de wat abrupte bekering van zijn personage geloofwaardig weet te maken. Zijn imponerende portrettering leverde hem zijn tweede Oscarnominatie op in zijn nog jonge carrière.

Zijn eerste voordracht veroverde hij met 'Primal Fear', waarin hij als voormalige koorknaap beschuldigd werd van moord op een priester. Tijdens zijn proces draaide de acteur zowel Richard Gere als het publiek een rad voor ogen. Eerder had hij datzelfde gedaan met de producenten van de film, die hij veel meer acteer-routine had voorgespiegeld dan hij in werkelijkheid had. Kennelijk had hij weinig ervaring nodig om bijzondere rollen te spelen. In korte tijd gaf hij indrukwekkend blijk van zijn veelzijdigheid als de jonge advocaat van pornograaf Larry Flynt, als de zingende vrijer van Drew Barrymore in Woody Allens 'Everyone says I love you' en als de onbetrouwbare kaartvriend van Matt Damon in 'Rounders'.

Zijn tweede voordracht voor Hollywoodgoud bracht hem in de finalepoule met twee van zijn grootste voorbeelden: de Italiaan Roberto Begnini en de Brit Sir Ian McKellen. "Begnini is de Chaplin van onze tijd", zegt Norton en doet met italiaans accent de scène na waarin Begnini een denkbeeldig raam schildert op een gevangenismuur in 'Down by Law'.

Ian McKellen is indirect verantwoordelijk voor Norton's succes. "Als kind speelde ik altijd toneel", kijkt Norton terug. "Maar op de middelbare school vond niemand acteren 'cool'. Ik ging me ervoor schamen en daarom ben ik ermee gestopt. Tot ik met m'n klas een solovoorstelling van Ian McKellen zag. Pure magie, hoe hij in zijn eentje de wereld van Shakespeare opriep. Gloeiend van opwinding zat ik in de bus, terug naar school. Ik had ter plekke mijn toekomstkeuze gemaakt."

'American History X' sprak hem aan door de portrettering van alledaagse vooroordelen en de psychologische ontwikkeling van de hoofdpersoon. "Dat Derek zo intelligent is, maakt hem zowel gevaarlijker voor de maatschappij als interessanter als personage. Als in een Griekse tragedie laat hij zien dat woede je leven kan verwoesten. In de openingscènes is Derek een abject mens en de film laat zien hoe dat gekomen is.

Mensen zijn geneigd om de moord op een homo, die aan een lantaarnpaal stervend werd achtergelaten en de gewelddadige dood van een jonge zwarte, die achter een auto werd aangesleept, te zien als de daden van gestoorde types. Met zo'n gemakkelijke conclusie steken we onze kop in het zand. Moeilijker, maar eerlijker en zinniger, is te constateren dat dergelijke afschuwelijke daden veel dichter bij de alledaagse realiteit staan dan we zouden willen toegeven.

Om die reden gebruikt Amnesty International 'American History X' als uitgangspunt voor discussies op middelbare scholen. Daar ben ik trots op. Onze film laat zien wat mensen drijft." Norton zag het gestaalde, met hakenkruisen overdekte lijf van zijn personage als expressie van diens emotionele problemen. "Hij is iemand die zijn tranen verdringt, iemand die overloopt van kwaadheid na de gewelddadige dood van zijn vader. Hij heeft zich opgesloten achter een uiterlijk pantser."

Nortons imponerende fysieke opbloei (inmiddels is hij weer 30 pond lichter) leverde hem een compliment op van voormalig Mr. Universe Arnold Schwarzenegger. Norton lacht. "Ik kwam hem tegen op een feestje. 'Zeker anabolen gebruikt?', fluisterde Arnold. Nee hoor, puur natuur, kon ik hem trots verzekeren."

Zoals diens spierballen kon Norton ook de agressiviteit van zijn personage weer betrekkelijk makkelijk opzij leggen. "Natuurlijk moet je in jezelf op zoek gaan naar soortgelijke tendensen om iemands karakter zo realistisch mogelijk over te brengen. Maar dat je tijdens de opnamen iemands hele persoonlijkheid moet overnemen is een romantisch sprookje. Je kunt ook iets gewoon spélen. Dat heet acteren....." En dat kan Edward Norton als geen ander.