De dood van een geboren Hamlet-acteur

door Marco Weijers

"Ik heb mij ontwikkeld tot een adequaat karakter-acteur". zo omschreef de gisteren overleden acteur Sir John Gielgud ooit zijn kunnen. Bescheidenheid en gevoel voor understatement konden de Brit niet worden ontzegd. Zijn veelzijdige carrière, die zich uitstrekte over acht decennia, vertelt een ander - triomfantelijker - verhaal.

Gielgud, zoon van een beursmakelaar en een actrice, genoot een acteeropleiding aan de Royal Academy of Dramatic Arts in Londen, voordat hij in 1921 zijn toneeldebuut maakte als bode in Shakespeare's 'Henry V'. Gielguds filmdebuut in 'Who is the man?' liet slechts drie jaar op zich wachten.

Sir John Gielgud, door velen beschouwd als de beste Shakespeare-vertolker van de 20ste eeuw, overleed gisteren op 96-jarige leeftijd in Londen.

Foto: AP

Zijn prestaties in het theater maakten echter van het begin af aan meer indruk. Met zijn priemende blauwe ogen en zijn prominente neus straalde hij een natuurlijke hooghartigheid uit die hem geknipt maakt voor de rol van arrogante heerser. Die rollen kreeg hij dan ook als snel aangeboden: van King Lear tot Macbeth, van Richard II tot Hamlet.

Vooral als Hamlet vierde hij, nauwelijks tien jaar na zijn eerste schreden op het toneel, triomfen. Zijn acteertechniek en zijn kenmerkende stemgeluid - waarmee hij als geen ander Shakespeare's verzen tot leven kon wekken - maakten diepe indruk. Zowel in de Londense 'Old Vic' als in New York waren theaterbezoekers en critici laaiend enthousiast over zijn vertolking. Maar ook in lichter werk, als in de komedies van Noel Coward, toonde de Britse acteur zich uiterst bedreven. Halverwege de jaren dertig ontpopte Gielgud zich als theaterregisseur van talrijke eigentijdse komedies.

Ook in de Tweede Wereldoorlog gooide de acteur zijn theatrale talenten in de strijd. Hij gaf als lid van de EMSA (Entertainment National Service Association) voorstellingen voor geallieerde troepen in tal van Europese landen, ter verhoging van het moreel.

Hoe snel zijn ster ook was gerezen in de theaterwereld, op het witte doek wilde het minder vlotten. Belangrijke oorzaak was dat Gielgud aanvankelijk niet zoveel belang hechtte aan een filmcarrière en nogal sceptisch tegenover het medium stond. Een opstelling die hij later betreurde, al vermeld hij er toen nadrukkelijk bij dat die spijt vooral door financiële redenen werd ingegeven. Na de oorlog richtte hij zijn aandacht meer op de film. Ook toen bleef echter het toneel nog lange tijd zijn voorkeur behouden.

Moe van de slopende theaterroutine, avond aan avond op het toneel, accepteerde Sir John Gielgud vanaf het begin van de jaren zeventig verschillende rollen in films en tv-series. In ons land verkreeg hij sindsdien onder meer bekendheid als Edward Ryder in de populaire dramaserie 'Brideshead revisited' (1982) en als Aaron Jastrow in 'War and remembrance' (1989).

John Gielgud in de theatervoorstelling van 'Rome en Juliet'

In de bioscoop was hij te zien in onder meer een hele reeks Shakespeare-verfilmingen. Andere bekende film waarin hij meespeelde waren ondermeer 'The Elephant Man'(1980), 'Ghandi'(1982), 'Prospero's Books (1991) en de recente productie 'Elisabeth (1998). Daarin gaf Gielgud, 93 jaar oud inmiddels, gestalte aan Paus Paulus IV.

Toch keerde hij het theater niet geheel de rug toe ook. Na tien jaar van afwezigheid keerde de acteur in 1988 terug op West End, in het alom bejubelde stuk 'Best of friends', losjes gebaseerd op brieven van G.B. Shaw.

In een van de zeldzame interviews die Sir John Gielgud gaf, keek hij naar aanleiding van zijn 90ste verjaardag terug op zijn carrière. "Ik ben erin geslaagd om van een romantische jongeling uit te groeien tot een adequaat karakter-acteur. Dat heeft mijn mogelijkheden verruimd en is een bron van vreugde gebleken."

Gielguds wens was, zo vertelde hij ooit zijn vrienden, om op het toneel te sterven, te midden van mensen die een prachtige vertolking van hun rol ten beste gaven. Een dergelijk einde was hem niet gegund. Hij stierf thuis, in een voorstadje van Londen, na een lang leven vol mooie rollen.