AMSTERDAM - Zijn beloften van meer burgerrechten en vrijheid van meningsuiting gingen in rook op, toch is de gematigde president Seyyed Mohammad Khatami (59) opnieuw de favoriet bij de Iraanse verkiezingen op 8 juni.

Khatami was de afgelopen vier jaar aan handen en voeten gebonden door de machtsstrijd tussen conservatieven en hervormingsgezinden. Dat zal niet veranderen met een nieuwe ambtstermijn. In Iran, waar de conservatieve ayatollahs de scepter zwaaien, is hij voor de meeste Iraniërs desondanks de enige hoop op hervormingen.

De slechts negen andere kandidaten op het stembiljet zijn verbonden met de conservatieven, die 833 andere kandidaten de afgelopen weken naar huis hebben gestuurd. Ze waren te licht bevonden voor "de uitvoering van de revolutionaire idealen in de islamitische republiek", oordeelde de Raad van Wachters.

De 12 leden van dit beruchte orgaan zijn benoemd door Irans conservatieve geestelijk leider Ali Khamenei. Behalve de presidentskandidaten wees de raad ook alle wetsvoorstellen af van het hervormingsgezinde parlement. Daarmee verdween de euforie bij de meeste Iraniërs over de nieuwe weg die hun land zou inslaan.

Dat was vier jaar geleden wel anders. Met overweldigende meerderheid koos het volk voor de charismatische Khatami. Maar liefst zeventig procent van de Iraniërs gaf daarmee aan meer burgerrechten te willen, vrijheid van meningsuiting en een versoepeling van de gedragsregels. En wat velen voor onmogelijk hielden, gebeurde.

Voor het eerst in de geschiedenis bloeide een onafhankelijke pers en filmindustrie op, werden maatschappelijke discussies gevoerd en koos het land via de stembus voor een parlement van hervormers. Tot frustratie van de conservatieven die de veranderingen veroordeelden als "klakkeloos gekopieer van het Westen en verkwanseling van het islamitische erfgoed".

De revolutionairen van het eerste uur zagen hun absolute macht afbrokkelen, maar waren geenszins van plan met stille trom te vertrekken. Met nog steeds justitie, de staatsmedia en de inlichtingendienst in handen, sloegen ze het afgelopen jaar hard terug.

Allereerst werden de media, de motor van de hervormingen en spreekbuis van Khatami, aangepakt. Zo'n 40 kranten en weekbladen werden verboden, en tientallen journalisten en uitgevers verdwenen achter slot en grendel. Geestelijk leider Khamenei vond dat de kranten hadden getoond "machtsbasis van de vijand" (het Westen - red.) te zijn met hun kritiek op de islamitische republiek.

Hetzelfde lot trof vorig jaar zo'n twintig intellectuelen. Zij hadden in Berlijn een conferentie bijgewoond over de Iraanse hervormingsbeweging. Bij thuiskomst werden de dissidenten opgepakt en met fikse celstraffen om de oren geslagen. "Ondermijning van de staatsveiligheid", heette het dit keer.

Machteloos zag Khatami toe dat zelfs het door hem benoemde kabinet niet werd gespaard. Verschillende ministers moesten onder druk van de conservatieven het veld ruimen. Zo vertrok afgelopen december een woedende Ataollah Mohajerani. "We hebben niets bereikt dat onze natie, schrijvers en artiesten waard is", schreef de cultuurminister en architect van de hervormingen in zijn afscheidsbrief.

De veranderingen gingen wellicht wat te snel, menen nu gematigde aanhangers van Khatami. Maar radicale hervormers verwijten Khatami juist zwakte door te zwijgen over de 'strafexpeditie' van de ayatollahs. De populaire Iraanse president verdedigt zich herhaaldelijk met de woorden: "Ik wil niet nog meer spanningen in de republiek veroorzaken."

Toch klaagt ook hij vaak dat het ambt hem onvoldoende macht geeft om de beloofde hervormingen door te voeren. Om die reden liet hij iedereen lang in onzekerheid of hij weer zou meedoen aan de stembus. Wat had hij immers te bieden? Na vele ingezonden brieven van parlementariërs, academici en andere aanhangers, zwichtte Khatami vorige week.

Bij het registratie-bureau liet hij weten "liever niet mee te willen doen, maar toch gehoor te zullen geven aan de wil van het volk". Maar iedereen weet dat de hervormers voorlopig geen kans hebben de wil van de meerderheid uit te voeren.

Sommigen nemen daarmee geen genoegen. Het rommelt onder de studenten die massaal voor Khatami kozen. Radicalen waarschuwden Khamenei voor een herhaling van 1979. Daarmee doelen zij op de belangrijke rol die Iraanse studenten speelden bij de omverwerping van de sjah in dat jaar.

Met 35 miljoen Iraniërs onder de 20 jaar, van de 62 miljoen in totaal, lijkt die waarschuwing geen grap. Reken daarbij de ontevredenheid van de groep werklozen die volgens onofficiële cijfers ruim 18 procent van het volk uitmaakt en een potentieel kruitvat is daar.

zoek naar gerelateerde artikelen

wo 23 mei 2001