Defensie schuldig aan
vuurwerkramp?

Ruim tien weken nadat een explosie in de vuurwerkopslagplaats van S.E. Fireworks een deel van een woonwijk weg vaagde en 21 mensen doodde, is nog steeds niet duidelijk wat in Enschede eigenlijk ontplofte. Was het regulier vuurwerk, waren het illegale vuurwerkbommen of knalde er een onbekende,explosieve stof die helemaal nooit bij het bedrijf had mogen liggen? Hoewel het politieonderzoek naar de oorzaak van de ramp, waarbij 944 Enschedeërs gewond raakten en ruim 400 huizen verloren gingen, moeizaam verloopt, is inmiddels wel duidelijk dat niet alleen het handelen van de in hechtenis genomen directie van het bedrijf mogelijk debet is aan de fatale gebeurtenissen. Ook de overheid in de persoon van de Enschedese ambtenaar die de vergunningen aan S.E. Fireworks afgaf is in het verdachtenbankje beland. Maar hoe groot is de kans dat álle schuldigen worden opgespoord?

door JOHN VAN DEN HEUVEL

ENSCHEDE - Waarom was de explosie bij S.E. Fireworks zó hevig? Tientallen politiemensen, verenigd in een recherchebijstandsteam, buigen zich nu al wekenlang over de vraag die in feite iedereen die de ramp in Enschede op zaterdag 13 mei jongstleden van nabij meemaakte, dagelijks bezighoudt.

Het onderzoek naar de oorzaak van de grootste naoorlogse ramp die Nederland ooit trof, verloopt traag. Toch achterhaalt de politie langzaam maar zeker gegevens die meer duidelijkheid kunnen verschaffen over de meest prangende onzekerheden als: Hoe kan een ontploffing in een vuurwerkopslagplaats een hele woonwijk van de kaart blazen? En wie is (zijn) daar verantwoordelijk voor?

Om de fatale explosie te kunnen verklaren, is de politie in het onderzoek eerst teruggegaan naar het ontstaan van de brand, op zaterdag 13 mei op het terrein van het Enschedese vuurwerkbedrijf S.E. Fireworks, zo blijkt uit gesprekken die deze krant de afgelopen tijd voerde met bronnen dicht bij het onderzoek. Om een zo volledig mogelijk beeld te krijgen zijn honderden getuigen gehoord en heeft de recherche dankbaar gebruikgemaakt van foto's van Telegraaf-fotograaf Reinier van Willigen, die de brand in de vuurwerkloodsen fotografeerde vóór deze explodeerden. Op één van de foto's is te zien dat er volop brand ín de centrale bunker woedde voor deze de lucht inging. De brandweer heeft een permanente blusstraal gericht in een van de wijd openstaande boxen. Tegelijkertijd woedde volgens getuigen echter brand in één van de zeecontainers, die in een soort halve cirkel rond de centrale bunker stonden opgesteld. Hoe dát vuur ontstond staat voor de politie nog niet vast, hoewel er wel verdenkingen zijn.

Verschillende getuigen hebben namelijk beweerd, dat er op de bewuste zaterdagmiddag, enige tijd voor de ramp, personen aanwezig zijn geweest op het terrein van S.E. Fireworks. Aangezien de brandweer later bij het betreden van het bedrijf geen sporen van braak heeft aangetroffen, houdt de politie er rekening mee dat het hierbij mogelijk gaat om personeel van S.E. Fireworks. Van slechts één van hen heeft de politie de identiteit kunnen vaststellen. Het gaat hierbij om werknemer Kloppenburg, die zijn aanwezigheid op het terrein ver voor de ramp in eerste instantie niet meldde en vervolgens een verkeerd tijdstip (11.30 uur) noemde. Later bleek hij rond 13.30 op het complex te zijn geweest om voor privé-gebruik een hogedrukspuit op te halen. De politie beschouwt Kloppenburg niet als verdachte, maar houdt er wel rekening mee dat anderen, wellicht collega's van Kloppenburg, onbevoegd op het terrein zijn geweest. Daarbij speelt een rol dat verschillende omwonenden hebben gezien dat er 's middags vóór er om 15.05 uur officieel brand werd gemeld vuurpijlen de lucht in gingen, vanaf de binnenplaats van S.E. Fireworks. "Ze werden gecontroleerd afgestoken en gingen recht omhoog", aldus één van de getuigen.

Voor justitie staat vast dat de directeuren Pater en Bakker in ieder geval niét voor de brand op het terrein zijn geweest. Ze worden ook niet van betrokkenheid bij het ontstaan van de brand verdacht. Als op zaterdagmiddag 'gecontroleerd' vuurwerk vanaf het bedrijfsterrein wordt afgestoken, wie kan daar dan wél verantwoordelijk voor zijn? zo vraagt de recherche zich af. De politie houdt er ernstig rekening, zo bevestigen bronnen dicht bij het onderzoek, dat één of meerdere werknemers voor eigen rekening illegaal handelden in vuurwerk, op de bewuste dag aan het werk zijn geweest en wellicht vuurwerk hebben afgestoken. Een reële mogelijkheid, volgens de politie, is dat daarbij brand is ontstaan in een van de geopende zeecontainers of dat vuurwerk, dat uit de opslagplaatsen was gehaald, vlam vatte. Het onderzoek naar de identiteit van degenen die mogelijk op het terrein aanwezig waren, is nog in volle gang, zo bevestigen bronnen bij justitie.

Ook op de tweede kernvraag die door het onderzoeksteam is geformuleerd hoe heeft de brand zich kunnen uitbreiden? is (nog) geen antwoord gevonden, al zijn er wel verschillende theorieën. Het onderzoek naar deze vraag leidde tot informatie, die de overheid inmiddels in het verdachtenbankje heeft laten belanden. Daarbij richt justitie haar pijlen in eerste instantie op de ambtenaar van de gemeente Enschede, die verantwoordelijk was voor het afgeven van en de controle op de vergunningen aan S.E. Fireworks.

Via deze krant werd afgelopen week bekend dat het Openbaar Ministerie deze ambtenaar sinds 10 juli jongstleden officieel als verdachte beschouwt. De functionaris werd door het onderzoeksteam eerst dertien keer als getuige gehoord, voor hij formeel de status van verdachte kreeg. Opmerkelijk daarbij is dat de ambtenaar al tijdens de eerste verhoren dus in zijn positie van getuige zeer belastende verklaringen over zichzelf aflegde.

Toen door de rechercheurs vragen werden gesteld over veiligheidsmaatregelen die in de vergunning moesten worden opgenomen, antwoordde hij letterlijk: "Dit punt heb ik volledig over het hoofd gezien." De ambtenaar gaf diverse keren toe, dat de controle op het naleven van de vergunningen minimaal was en dat de gemeente eigenlijk blind voer op de adviezen van en controles door het ministerie van Defensie. Pas na een reeks van indringende getuigenverhoren kreeg de ambtenaar te horen dat hij als verdachte wordt beschouwd en derhalve niet meer verplicht was te antwoorden. De advocaat van Fireworks-directeur Bakker, mr. Plasman, noemde deze gang van zaken afgelopen week een 'juridische blunder'. De verklaringen waarmee de ambtenaar zichzelf belast, kunnen nu mogelijk niet meer als bewijs worden gebruikt, zo stelt Plasman.

Uit de verhoren van de ambtenaar blijkt overduidelijk, dat van een serieuze controle op het vuurwerkbedrijf totaal geen sprake was. Sterker, in de vergunning was eigenlijk niets geregeld en het toezicht faalde volledig. Een conclusie die overigens ook de Inspectie Milieuhygiëne Oost al trok na een onderzoek direct na de ramp. Al vanaf 1993 werden bij S.E. Fireworks overtredingen en tekortkomingen geconstateerd, zoals de opslag van grote hoeveelheden professioneel vuurwerk en slecht sluitende bunkerdeuren. De gemeente maakte dat met een uitbreiding van de vergunning steeds ruimhartig legaal.

Dat gebeurde ook met de opslag van vuurwerk in zeecontainers: zeven, later veertien, in plaats van drie. Enschede sloeg een advies van deskundigen van de landmacht in de wind om de containers voor zestig minuten brandwerend te maken en kwam ook niet in actie na de melding van afvalvuurwerk, ontvlambare stoffen en losse mortierbommen in de bunkers. Verder lag vuurwerk opgesteld tegen de sprinklerinstallatie.

Wat echter het meest fataal kan zijn geweest en het recherchebijstandsteam houdt daar momenteel ernstig rekening mee is het feit dat de deuren van de zeecontainers en van de bunkers in de grote bewaarplaats op elkaar gericht stonden, op geringe afstand. Over die opstelling stond niets in de vergunning en latere milieuhandhavers, die ter plekke de situatie aanschouwden, ondernamen geen actie. De gemeenteambtenaar zegt daarover in zijn verhoor, dat deze opstelling bij een andere vuurwerkhandelaar in Enschede wél ter sprake is geweest tijdens een overleg met onder meer het ministerie van Defensie. Ook toen werd geen aanleiding gezien de situatie te veranderen.

Diverse keren zegt de ambtenaar volledig te zijn afgegaan op de veronderstelde know-how van de Koninklijke Landmacht, in de persoon van majoor C. Deze trekt echter tijdens een van zijn verhoren zijn eigen deskundigheid in twijfel. Als hem wordt gevraagd of hij en zijn afdeling werkelijk zoveel verstand van de materie hebben, antwoord de functionaris, op wie de gemeentelijke overheden volledig vertrouwden, letterlijk: "Ach, in het land der blinden is éénoog koning." Advocaat mr. Gabriël Meijers, die Fireworks-directeur Pater bijstaat, verwacht dat ook defensiepersoneeldat betrokken was bij de controle bij het vuurwerkbedrijf binnenkort officieel in de beklaagdenbank terecht zal komen.

Daarnaast onderzoekt justitie nog in hoeverre het optreden van de brandweer het uitbreiden van de brand kan hebben verergerd. Zo hebben brandweerlieden, omdat ze er in eerste instantie van uitgingen dat het om een heel beperkte brand ging, meerdere bunker- en containerdeuren geopend om de inhoud van de opslagplaatsen nat te spuiten. Daardoor zou magnesium, dat mogelijk in sommig vuurwerk was verwerkt, zijn ontbrand.

Hoe heeft de brand tot zo'n omvangrijke explosie kunnen leiden en daarmee samenhangend wat lag er nu precies in de vuurwerkopslagplaats? Ook op die derde kernvraag heeft het recherchebijstandsteam nog geen antwoord kunnen vinden. Het zoeken naar een verklaring wordt daarbij belemmerd door een opmerkelijk gegeven: In Nederland wordt de inhoud van pakketten geïmporteerd vuurwerk op geen enkele wijze gecontroleerd. Vuurwerk wordt verdeeld in gevarenklassen die oplopen tot 1.4S voor het minst gevaarlijke consumentenvuurwerk tot 1.1 voor zwaar materiaal, dat nauwelijks verschilt van regelrechte springstoffen als dynamiet en TNT. Maar als op de documenten van geïmporteerd vuurwerk staat dat het klasse 1.4 betreft, gaat niemand na of dit werkelijk zo is. Defensieambtenaar C. zegt daarover in zijn verhoor: "Er was gewoon geen geld om dergelijke controles uit te voeren."

Een hypothese van de recherche is dat de brand in één van de zeecontainers een explosie heeft veroorzaakt, die uitmondde in een enorme vuurstoot in de richting van de centrale bunker, waarvan op dat moment een aantal deuren openstond. Door vermoedelijk de enorme hitte en de vlammen die om dit gebouw sloegen, is in één van de compartimenten aan de achterzijde van de bunker de fatale, enorme ontploffing ontstaan. Technisch onderzoek heeft uitgewezen dat de explosie in dit compartiment zo hevig is geweest, dat de betonnen bodem op die plek ruim een meter is verzakt.

Maar het is voor de politie, op basis van de nu bekende gegevens, een haast ondoenlijke zaak uit te zoeken wat zich exact op het bedrijfsterrein en in het bijzonder in het bewuste compartiment bevond. Tijdens een inventarisatie van de voorraad bleek bovendien dat de vorige eigenaar van het bedrijf (Smallenbroek) bij vuurwerkleveranciers gewoon onder de naam Fireworks bestelde, waardoor de politie er in eerste instantie vanuit ging dat er veel meer vuurwerk dan volgens de vergunning was toegestaan, op het terrein lag opgeslagen.

In werkelijkheid bleek een grote hoeveelheid door leveranciers aan Fireworks verkochte partijen naar de oud-eigenaar te zijn gegaan. Directeur Bakker zegt niet precies te weten wat er in zijn bedrijf aanwezig was en verwijst daarvoor naar zijn boekhouding. In zijn verklaringen zegt hij zich voornamelijk bemoeid te hebben met de 'buitendienst'; het onderhouden van contacten met klanten. Bakker houdt er zelf rekening mee, dat werknemers van zijn bedrijf illegaal handelden in vuurwerk, dat op het terrein van S.E. Fireworks werd opgeslagen.

En dan is er nog een theorie, die op de bureaus van het recherchebijstandsteam met de nodige voorzichtigheid wordt uitgesproken. Sommige betrokkenen zouden tegenover de politie hebben gesuggereerd, dat wellicht ook het ministerie van Defensie explosief materiaal bij S.E. Fireworks zou hebben opgeslagen. Deze 'bedrijfsvreemde' springstoffen zouden de fatale klap hebben veroorzaakt.

Maar het arrondissementsparket Almelo, onder wiens verantwoordelijkheid het onderzoek wordt uitgevoerd, wil hangende de naspeuringen van het recherchebijstandsteam op geen enkele theorie, dus ook niet op de laatste suggestie, commentaar geven.

Plasman is net als zijn confrère mr. Gabriël Meijers overigens ontstemd over de wijze waarop de verdediging in de Enschede-zaak moet worden gevoerd. "Dat gaat uitermate moeizaam, omdat we nauwelijks beschikken over dossiers. Alle verzoeken aan de rechter-commissaris om getuigen te horen, worden afgewezen. De lange duur van de voorlopige hechtenis en de beperkingen die daarbij zijn opgelegd, zijn voor mijn cliënt in psychisch opzicht zeer schadelijk", aldus mr. Meijers. Ook hij zou namens zijn cliënt Pater graag een beloning uitloven. "Maar Pater is door de ramp financieel volledig geruïneerd."

Op 8 augustus a.s. staan de verdachte Fireworks-directeuren Bakker en Pater voor het eerst op een pro forma-zitting terecht.

Vuurwerkdirecteur looft tipgeld uit