Op hol geslagen kiezers ontketenden generatiewisseling in POLITIEK GRUWELJAAR

HET JAAR 2002 was politiek een 'annus horribilis', een gruweljaar. Voor het eerst in vier eeuwen werd een politicus vermoord. Nieuwe politieke partijen kwamen op en vielen weer weg. Oude partijen liepen leeg. Ontevreden kiezers vlogen alle kanten op. Twee kabinetten legden voortijdig het loodje. Onder politici vond een in de tijd ongekende generatiewisseling plaats. Het land verloor prins Claus, maar kreeg prinses Máxima erbij. En na succesrijke jaren haperde ook nog de economie.

2002 - In de schaduw
van Pim Fortuyn

door Kees Lunshof

AMSTERDAM - Bij de start van 2002 wordt er nog algemeen van uitgegaan dat de Kamerverkiezingen in mei een strijd worden tussen Melkert (PvdA) en Dijkstal (VVD). Het is onvoorspelbaar wie wint, de weinig charismatische maar deskundige Melkert of de vrolijke en wat oppervlakkige Dijkstal. De laatste wordt als mens meer gewaardeerd, maar als partij staat de PvdA er beter voor. Een nieuwe partij is in opmars, Leefbaar Nederland, met de aandachtstrekker Pim Fortuyn als leider.

Illustratie: William Penning

Hij en zijn partij zijn een complicerende factor, maar hun succes zal overwaaien, zo wordt nog in politiek Den Haag gedacht. De kiezers gaan toch nooit massaal op deze dandy stemmen, de man met twee honden, een butler en een Daimler, een homo die zijn seksuele leven niet onder stoelen of banken steekt, een spelbreker met wilde, extreme ideeën!

Er is in januari nog nauwelijks kritiek op Paars. Het vertrouwen in het kabinet-Kok is weliswaar gedaald en het nieuwe is van Paars af, maar er is nog steeds brede steun voor de ploeg. Er zijn klachten over de onveiligheid op straat, over lange wachtlijsten in de zorg, over lange files op de wegen en over het onderwijs, maar doorslaggevend lijken ze niet.

Daarnaast hebben de terreuraanslagen in de VS de argwaan vergroot tegenover islamitische nieuwe Nederlanders: ze moeten zich aanpassen en integreren. Multiculturalisme raakt uit. De kiezers worden verder steeds onzekerder over de economie en staan er door het doorgeslagen individualisme alleen voor.

In februari, na de succesrijke huwelijksvoltrekking van kroonprins Willem-Alexander met Máxima, slaat de stemming onder de kiezers om. Fortuyn zet zijn opmars voort. Paars en de overheid raken uit de gratie. Onduidelijk is of de ontevredenheid bij veel kiezers zijn succes veroorzaakt, of dat hij de kiezers die ontevredenheid met succes aanpraat. Voer voor historici.

Vast staat wel dat de extravagante Fortuyn door zijn strijd tegen het politieke establishment het politieke bedrijf leuk en aantrekkelijk weet te maken. Onder Paars was die saai en bureaucratisch: om de coalitie overeind te houden worden belangrijke problemen van hun politieke lading ontdaan en vooruitgeschoven. De strijd wordt gemeden. Politiek begrijpelijk, maar de kiezers voelen zich wel verwaarloosd.

Even lijkt Fortuyn de oorlog te verliezen. Leefbaar Nederland zet hem af als leider als hij in een interview spreekt over de schrapping van artikel één van de Grondwet, het antidiscriminatieartikel, over de achterlijke islamcultuur en over sluiting van de grenzen voor asielzoekers. Hij dreigt de partij geheel over te nemen, en moet dus weg.

De oude politieke orde is opgelucht. Nadat hij eerder in zijn leven al door zijn eigenzinnige, impulsieve en ruziezoekende karakter een blauwtje heeft gelopen bij zowat alle andere partijen, lijkt hij weer over zijn ongewone persoonlijkheid te struikelen, hoe hij zich ook geroepen voelt het land als minister-president te leiden.

Beledigd begint hij voor zichzelf, en start de Lijst Pim Fortuyn, de LPF, zonder enige organisatie, zonder professionele kandidaten met een gemeenschappelijk geschiedenis en een gemeenschappelijk program en zonder geld. Later breekt dat de partij op, maar niet in februari. Fortuyn blijkt een merknaam te zijn met grote aantrekkingskracht.

Hij weet de kern van zijn succes, de tv, maximaal uit te buiten. Hij maakt van zijn optredens een wervelende show en heeft daarin weinig last van tegenspraak. Politiek is op de televisie verworden tot amusement, alles kan daar als het maar leuk is en kijkers trekt. Zijn toegankelijk en uitdagend taalgebruik en zijn onophoudelijk beuken op 'Den Haag', maken hem geliefd in de huiskamers. De gedrukte media zijn argwanender jegens Fortuyn.

Bij de raadsverkiezingen op 6 maart scoort hij geweldig. Hij vaagt in Rotterdam, waar hij kandidaat is, de gevestigde orde weg. Ook elders rukken dankzij hem de 'Leefbaar-partijen' op. Inmiddels weet het CDA zich met zijn nieuwe voorman, de authentieke Jan Peter Balkenende, overeind te houden. Op het afsluitende tv-debat gaan Melkert en Dijkstal totaal af.

Ze kunnen absoluut niet omgaan met het succes van Fortuyn en leggen daarmee de basis voor hun nederlaag in mei, en hun vertrek uit de politiek. Er is geen redden meer aan, ook niet als Fortuyn met zijn boek komt, 'De puinhopen van Paars'. Daarin maakt hij een karikatuur van Paars. Het geeft weinig consistente en effectieve antwoorden anders dan dat het anders moet, maar het slaat enorm aan.

Veel aandacht trekt het taartincident bij de presentatie van dat boek, één van de 25 overigens niet al te heftige bedreigingen aan zijn adres. Hij geeft Kok daarvan de schuld en zegt zich bedreigd te voelen. Maar hij doet zelf niets om bescherming te krijgen, die hem door een lakse overheid ook niet wordt gegeven.

Dan gebeurt het ondenkbare. Zonder bewaking valt hij op 6 mei op het Hilversumse Mediapark ten prooi aan de moordzucht van de dierenactivist Volkert van der G. Vijf dodelijke schoten worden op hem afgevuurd. Een uur later sterft hij, het land totaal verbijsterd achterlatend. De droefheid is diep om de dood van deze man, en om de aantasting van de democratie.

De burgers tonen eensgezind hun respect voor Fortuyn, en hun afkeer van de gevestigde orde. "De kogel komt van links", heet het bij de LPF. Overal worden bloemen gelegd, een stille tocht in Rotterdam maakt grote indruk, evenals de begrafenisplechtigheden. Honderdduizenden begeleiden hem op zijn laatste gang. Intussen krijgen linkse politici de eerste kogelbrieven binnen. Respect voor andersdenkenden wordt een schaars goed.

Het kabinet, dat inmiddels op initiatief van Kok is afgetreden vanwege het kritische NIOD-rapport over de val van Srebrenica - emotioneel te begrijpen, maar inhoudelijk volstrekt onnodig - zet de verkiezingen door, de LPF wil dat. Wel worden uit piëteit de campagnes gestaakt.

Angstig worden de verkiezingen afgewacht. De uitslag is voor Paars nog beroerder dan verwacht. De PvdA verliest 22 zetels en komt op 23, de vierde partij. De VVD verliest er 15 en komt op 24. De LPF wordt uit het niets met 26 zetels de tweede partij van het land, en het CDA wordt met maar liefst 43 zetels de grootste. Balkenende profiteert van zijn plaats tussen de verguisde Paarse partijen en de vreemde nieuwkomer.

Melkert verlaat de politiek met een indrukwekkende afscheidsspeech. Dijkstal hoopt nog een rol te spelen als onderhandelaar of als minister, maar zijn opvolger Zalm slaat hard toe. Dijkstal verlaat de arena als een geslagen hond.

Het blijft ongewis wat de uitkomst was geweest als Fortuyn nog had geleefd. Vaststaat dat de stembus is gebruikt als condoleanceregister en dat veel meer kiezers op Fortuyn hebben gestemd dan degenen die gebukt gingen onder Paarse nalatigheid. De kiezers komen van alle kanten: van de VVD die zijn rechtervleugel heeft verwaarloosd, van de PvdA die de kiezers in de oude stadscentra heeft veronachtzaamd, van traditionele proteststemmers en van de (jeugdige) niet-stemmers. Stemmen op de LPF is een hype.

Het enig mogelijke meerderheidkabinet is dat van CDA, LPF en VVD. Die laatste aarzelt, maar moet meedoen ondanks haar verlies. De drie sluiten snel een financieel streng regeerakkoord. CDA en VVD bepalen de marsroute. Als fooi voor de LPF-onderhandelaar Mat Herben wordt het kwartje van Kok teruggegeven.

Bij de verdeling van de ministersposten komen de eerste problemen met de LPF. Van een successtory eindigend in een drama verwordt de partij door haar amateurisme tot een soapserie. De fractie stuurt Herben drie keer terug. Het kost hem moeite geschikte bewindslieden te vinden. De een na de ander zegt af. Op de dag van de beëdiging van het kabinet treedt staatssecretaris Bijlhout af vanwege een verzwegen verleden in de militie van Bouterse.

Er breekt een enorme machtsstrijd uit tussen de LPF-fractie en de stuurloze partij. De medeoprichters van de LPF, oude vrienden van Pim Fortuyn, ruimen het veld. Herben moet weg als hij na twee grote Kamerdebatten het leiderschap niet blijkt aan te kunnen. Wijnschenk volgt hem op, om bij gebrek aan deskundigheid een maand later zelf afgezet te worden ten gunste van Herben. Twee leden worden uit de fractie gezet.

Intussen is het kabinet van start gegaan. Het is wennen vooral voor de nieuwe minister Herman Heinsbroek. Zijn extravagantie en het oplaten van vaak wilde proefballonnen waaraan zich tot irritatie van Balkenende meer LPF-ministers schuldig maken, vergroten buiten de ministersploeg zijn populariteit, maar daarbinnen zeker niet.

Balkenende en minister Hoogervorst slagen er snel in de begroting voor 2003 aan te passen aan de verslechterde financiële situatie. Ondanks bezuinigingen en lastenverhogingen toont de begroting weer een tekort. De werkloosheid stijgt weer door te hoge loonstijgingen. Later maakt het kabinet voor 2003 afspraken met de sociale partners over loonmatiging, geen gering succes. Over de wao zijn met de FNV echter geen afspraken te maken.

Begin oktober sterft na vele slopende ziektes prins Claus. Het land leeft mee met koningin Beatrix en haar familie voor wie de prins zoveel heeft betekend. Hij was een geliefde echtgenoot, een steunpilaar voor Beatrix, en een dierbare vader. Er is bewondering voor de indrukwekkende wijze waarop hij in Delft wordt bijgezet in het familiegraf.

Op dezelfde dag, ongelukkiger kon het niet, spat de LPF als een zeepbel uit elkaar. De LPF-ruzies hebben ook de LPF-bewindslieden geïnfecteerd. Zeven hunner zeggen het vertrouwen op in de ruziënde ministers Bomhoff en Heinsbroek, de eerste vanwege zijn gebrek aan leiderschap - hij is alleen met zichzelf en met Volksgezondheid bezig - de tweede vanwege zijn prima donna-neigingen. Hij wil partijleider worden en verslonst zijn ambt, het ministerschap van Economische Zaken.

CDA en VVD kunnen niets anders dan hun vertrouwen in de LPF opzeggen. Het kabinet valt na 87 dagen. Er komen nieuwe verkiezingen, in januari. De kiezers nemen het Balkenende niet kwalijk. Hij en zijn partij stijgen - met de SP - in de enquêtes als de kiezers de LPF massaal de rug toekeren. De VVD en de PvdA en hun nieuwe leiders Zalm en de door de PvdA-leden gekozen Bos profiteren er nauwelijks van.

Het kabinet trekt zich terecht weinig aan van zijn demissionaire status. Het komt met ingrijpende voorstellen over onder meer de bestrijding van de criminaliteit, de ruimtelijke ordening en besparingen op Defensie. Na wat gekissebis accepteren kabinet en parlement de uitbreiding van de EU. Nederland steunt op hoofdlijnen de VS-politiek tegenover Irak.

Minister Nawijn zorgt voor consternatie met ongerichte en vervolgens ingetrokken uitspraken over de doodstraf en over de Tweede Kamer. Door het gedoe daarover trekt hij zich terug als LPF-lijsttrekker ten gunste van Mat Herben. Korthals, de enig overgebleven Paarse minister, treedt af als de bouwenquête hem betrapt op het niet juist inlichten van de Kamer.

Met een emotioneel debat over de bevindingen van de commissie-Van den Haak over de (niet-)beveiliging van Fortuyn eindigt het bewogen politieke jaar 2002. Er is even rust voordat in het nieuwe jaar de verkiezingsstrijd losbarst. Op 22 januari moet blijken of de uitslag een stabiel kabinet mogelijk maakt. De economie en de internationale situatie vragen er om. Of dat lukt is onzeker. De kiezers waaien nog alle kanten uit, zoals uit het succes van de SP blijkt.

In 2002 is veel gesproken over noodzakelijke nieuwe of andere politiek. Waar die uit moet bestaan, is nooit duidelijk geworden. Wat dit jaar wel heeft geleerd, is dat de politici de problemen van de mensen moeten benoemen, over de oplossingen zichtbaar strijd moeten voeren en de burgers moeten overtuigen daarmee bezig te zijn. Dat heeft Paars indertijd nagelaten, wat veel verklaart van de gebeurtenissen in het historische jaar 2002.

Gepubliceerd op 31 december 2002