Den Haag

Genieten van het Hollandse licht

door JOS VAN NOORD

DEN HAAG - De spelingen van het Hollandse licht in al z'n kleuren blauw en grijs. In de luchten, maar ook op het land en op het water. Daar ging het de schilders van de Haagse School vooral om. Daarom werkten zij aan het eind van de 19e eeuw liefst in en om Den Haag en Scheveningen.

Het Scheveningse strand. Hier legden Haagse schilders vroeger het harde buitenleven van de vissers vast. INTRO: Jacob Maris schilderde deze bomschuit op het strand met rechts daarvan een Scheveningse strandjutter FOTO: WIM HOFLAND

Veel van de plekken waar kunstenaars als Mesdag, Weissenbruch, Maris, Israels, Mauve en Bosboom hun meesterwerken schilderden, bestaan nog steeds. "Je kunt dus door Den Haag wandelen of fietsen, desnoods neem je de tram of de bus, er rondkijken en zien wat zij zagen", zegt Mariët Herlé uit Den Haag, die een leuk boekje maakte met diverse toeristische wandel- en fietsroutes: "In het voetspoor van de Haagse School".

"Het is zo'n heerlijk Haags verhaal", glundert Mariët als we koffie drinken op het terras van de ook zeer Haagse taverne De Posthoorn op het Voorhout. "De schilders van de Haagse School wilden doordringen tot het universele, tot de essentie van licht en lucht en water. Zij probeerden in alles de natuur zoveel mogelijk te benaderen. Uitbundige kleuren werden vermeden. Hun schilderijen waren alles behalve elitair. Zij schilderden nooit deftige, vooraanstaande mensen, maar fabrieksarbeiders, vissers op het strand, werkende mensen, soms een povere bedelaar. Dat was in die tijd iets volkomen nieuws."

Mariët Herlé met haar boekje 'In het voetspoor van de Haagse School' op het Voorhout: "Wandelend door Den Haag zit je midden in de Haagse School".

De oude straten zijn er nog, zoals de Kazernestraat, waar Weissenbruch zijn atelier had. Of de Toussaintkade, waar Johannes Bosboom in 1879 een nieuw huis met atelier betrok. Het huis van Willem Mesdag, een kapitale villa aan de Laan van Meerdervoort nummer 7, waarin nu het Museum Mesdag is gevestigd. De Wagenstraat, waar Bosboom die graag gebedshuizen schilderde het interieur van de synagoge vastlegde. Het gebouw staat er nog, maar is nu moskee, met minaretten. Het oude stadhuis aan de Groenmarkt, de vismarkt bij de Grote Kerk - natuurlijk is er veel veranderd, maar in essentie is het er nog allemaal. Met het vlot geschreven boekje van Mariët Herlé in de hand loop je er zo heen.

Zee

"In Scheveningen is alles wat de schilders belangrijk vonden nog volop aanwezig. Op de eerste plaats de zee, in al zijn kleuren grijs. Het door de vochtige zeelucht gefilterde licht. Het strand en de duinen in hun enorme verscheidenheid aan kleur", zegt Mariët, die op het idee kwam een wandelboekje te maken door een korte aanstelling bij het Haags Gemeentemuseum tijdens de voorbereiding van een tentoonstelling over de Haagse School-schilder J. H. Weissenbruch.

"Ik realiseerde me ineens dat er nog zo enorm veel te zien is van de plekken die de schilders van de Haagse School vastlegden, waar zij werkten en woonden en waar zij elkaar ontmoetten, dat er nog veel meer is dan hun schilderijen die nu over de hele wereld in musea hangen", aldus Mariët.

Grand Hotel Zeerust bestaat nog steeds: het gebouw aan de boulevard, waar de schilders van de Haagse School met hun palet vaste gast waren, is danig in verval.

In Scheveningen ontmoetten de Haagse schilders elkaar graag op het terras van Hotel Zeerust, aan de boulevard. De meesten legden bij voorkeur het harde vissersleven vast. Mesdag maakte in zijn schetsboekje vaak niet meer dan wat krabbeltekeningen en werkte die dan later, thuis in zijn atelier, uit tot prachtige schilderijen, waarin hij de kleuren grijs van de lucht en het water precies wist te raken.

Anton Mauve en ook Jan de Jonge schilderden op het terras van Zeerust ook wel de zonnige kant van de badplaats in ontwikkeling. Bosboom logeerde wel in Zeerust. Hij schilderde er de bomschuiten, zoals die met paarden het strand op getrokken moesten worden. Scheveningen had in die tijd nog geen haven.

Zeerust is er nog. Het voormalige Grand Hotel, aan het einde van de Keizerstraat vlakbij de Oude Kerk van Scheveningen, is danig in verval en wordt momenteel bewaakt door een anti-kraakploeg.

Lucht

Weissenbruch ging het vooral om de natuur. "De lucht op een schilderij, dat is de hoofdzaak", zei hij eens. "Lucht en licht zijn de grote tovenaars. De lucht bepaalt het schilderij. Schilders kunnen nooit genoeg naar de lucht kijken."

"Het leuke is dat je zoveel van de Haagse School kunt leren. Zelf heb ik anders leren kijken. Als je over het strand loopt, bij ruig weer bijvoorbeeld, dan moet je eens goed om je heen kijken. Neem de kleuren dan eens goed in je op. Dan kun je je later in het museum veel beter inleven in de schilderijen", zegt Mariët Herlé.

"Ik schilder geen koeien om koeien, maar koeien om licht", zei Willem Maris.

Op de internationale kunstbeurs Tefaf in Maastricht bleek vorige week opnieuw hoe enorm gewild de Haagse School momenteel is. De prijzen rijzen de pan uit, de belangstelling is enorm. Bij de twee lezingen die hoofdconservator drs. John Sillevis van het Haags Gemeentemuseum er over de Haagse School hield, was de zaal afgeladen.

"Het is inderdaad een zeer Haags verhaal", zegt ook Sillevis. "Bij een tentoonstelling van de Haagse Tekenacademie in 1875 in Pulchri Studio aan het Lange Voorhout viel het sterk Haagse karakter van de ingezonden werken op bij de kunstcriticus van het tijdschrift De Banier. Hij schreef dat je gerust van een Haagse School kon spreken en daarmee was die benaming voor het eerst gevallen."

"De schilders trokken veel met elkaar op, ze zagen elkaar ook regelmatig in Pulchri. Daarom zijn er zo weinig brieven, denk ik. De meesten kenden elkaar al van voor hun Haagse tijd. Ze kwamen naar Den Haag, omdat de stad zoveel moois te bieden heeft. Bovendien ben je vanuit Den Haag snel buiten, in de natuur."

Boven de plassen bij Nieuwkoop zijn de oer-Hollandse wolkenluchten onveranderd sinds de schilders van de Haagse School er eind 19de eeuw neerstreken. ONDER: Het waterlandschap is ontelbare keren vereeuwigd, zoals in dit schilderij van Paul Gabriël.

Regelmatig gingen de schilders naar het dorpje Noorden, aan de Nieuwkoopse Plassen. Dit werd hun geheime uitvalsbasis om het onbedorven Hollandse landschap te schilderen. Wie hier nu gaat fietsen of varen, zit meteen middenin de Haagse School.

"Ze gingen er soms samen naar toe", vertelt John Sillevis. "Maar ze deden er naar buiten toe heel geheimzinnig over. Niemand mocht weten waar het was. Ze spraken er over in geheimtaal. Waar ze dan naar toe gingen, dat wisten alleen zij." Roelofs en Weissenbruch gingen er ook bij slecht weer wel heen. Het pensionnetje waar ze dan logeerden, is afgebroken. Maar het café De Klinker aan de Voorstraat tegenover de kerk bestaat nog wel, evenals de molen van Noorden. De immense rust, het landschap met de rietvelden, het is er nog net als vroeger.

Van Weissenbruch is de uitspraak: "Wij leven van regen en zonneschijn en gaan met ons palet door de droge buien." Hij zei ook: "In een schuitje zitten schilderen, een lekker pijpje in de mond, dat is schildersheerlijkheid."

Van Gogh

Ook Vincent van Gogh kwam in die tijd naar Den Haag. Vincent kreeg er les van de schilder Mauve, die met een nichtje van Van Gogh was getrouwd. Van Gogh's familie had hem uit het Brabantse Etten naar Den Haag gestuurd, toen duidelijk werd dat zijn ambitie om net als zijn vader dominee te worden, niet haalbaar was.

Weissenbruch had zijn atelier in de Kazernestraat bij de Lange Voorhout. De lichtinval in het straatje is nauwelijks veranderd. Inzet: Zo legde Weissenbruch de Kazernestraat vast.

Van Gogh's oom, die ook Vincent heette, had in Den Haag een kunsthandel, die een belangrijke rol speelde bij de verkoop van 'moderne' schilderijen naar het buitenland, met name ook naar Noord-Amerika. Later opende hij ook een zeer succesvolle kunsthandel in Montmartre, hartje Parijs, waar Vincent's broer Theo werkte.

Anton Mauve bracht de jonge Vincent, die van 1881 tot 1883 aan de Schenkweg woonde, van tekenen tot schilderen.

Van Gogh zwierf met de door hem enorm bewonderde Mauve en ook wel met de schilder Breitner vaak door Den Haag om bouwwerken en vernieuwingen te bekijken. Niet alleen de mensen, maar ook de industriële ontwikkelingen interesseerden hem. Hij tekende de arme sloebers in de gaarkeuken en de mensen in de stationswachtkamer, maar ook de treinen onder de overkapping van het Rijnspoor, de aanleg van waterleiding bij een bakkerij aan de Geest en de ijzergieterij de Prins van Oranje bij de Hoefkade.

Anton Mauve leerde Van Gogh de kunst van het aquarelleren en vroeg hem ook als hij in de sociëteit Pulchri Scheveningse meisjes had uitgenodigd, die zich als model lieten schilderen. Maar al spoedig pikte Van Gogh zijn eigen modellen op en toen hij met de prostituee Sientje Hornik kwam aanzetten, trad Mauve duidelijk op, namens de familie. Maar de stuurse, eigenzinnige Van Gogh liet zich niet in het Haags gareel duwen, bood Sientje tijdelijk onderdak. Vincent was toen niet meer welkom, noch bij Mauve, noch bij de schilderssociëteit Pulchri. Vincent vertrok tenslotte uit Den Haag, om er nooit meer terug te keren.

Het boekje 'In het voetspoor van de Haagse School' is in Den Haag te koop bij de Klantenservicewinkels van de HTM, voor de speciale prijs van f 20. Elders kost het f 34,95. Bij gelegenheid van de tentoonstelling "De vrije natuur - de Haagse School" - van 12 april t/m 29 september in het Haags Gemeentemuseum - verschijnt eerdaags 'Het Haagse School boek' (416 pagina's, 350 kleurenafbeeldingen). Prijs: f 29,50. Inlichtingen ook via tel. 070-3381111 of website www.gemeentemuseum.nl

EIGEN FOTO'S PLUS REPRODUCTIES: HAAGS GEMEENTEMUSEUM