Bewoners van het 'aanhangsel' in Zuid-Beveland hebben moeite mee, dus...

Je zal maar in 'De Zak' wonen

door Huib Boogert

HEINKENSZAND (gem. Borsele) - Grote hilariteit of meewarige blikken zijn vaak het lot van de inwoners van de Zak van Zuid-Beveland, als ze vertellen dat ze afkomstig zijn uit 'de Zak'.

De naam van dit deel van Nederland roept obscene associaties op. En omdat het woord 'zak' in ons taalgebied nog andere betekenissen heeft, krijgen de inwoners ook vaak het gevoel, dat ze niet voor vol worden aangezien.

Je zal maar in de 'Zak van Zuid-Beveland' wonen! Je doet er weinig aan, want het kwabvormig aanhangsel onder de snelweg Goes-Middelburg heeft inderdaad de vorm van een uithangende zak, een soort op springen staande waterdruppel.

Door mensenhanden gemaakt landschap

De 'hoofdstad' van de Zak is het dorp Heinkenszand. Daar is ook de gemeente Borsele gevestigd, die in haar geheel samenvalt met de Zak van Zuid-Beveland. Op het gemeentehuis zijn ze al sinds jaar en dag gewend aan besmuikt gelach en schuine opmerkingen.

"Het is een merkwaardige naam, die aanleiding geeft tot allerlei gegrinnik. Als we hier groepen bezoekers ontvangen, proberen we de aandacht altijd maar met een kwinkslag af te leiden", vertelt wethouder Pieter Vollaard. "We zeggen dan zoiets als: 'We gaan u wat vertellen over de Zak van Zuid-Beveland en dan hebben we het niet over de man die nu voor u staat.' Als we dan óók nog vertellen, hoe die naam eigenlijk ontstaan is, is het ijs doorgaans wel gebroken. Het is in elk geval geen naam om je voor te schamen. Integendeel."

De aanduiding 'Zak van Zuid-Beveland' heeft niets van doen met de zakkige vorm van het gebied. Integendeel, de naam bestond al, toen de Zak nog lang geen zak was. Het was toen nog maar een barre woestenij van lege eilandjes en nukkige zeearmen. De vernoeming moet gezocht worden in woorden als 'bezinken' en 'zaksel'.

Regelmatig werd in vroeger eeuwen immers een kleine zeearm afgedamd met de bedoeling, dat de zee tegen die dam slib zou afzetten, totdat er nieuwe schorren ontstonden. Het droesem van de zee maakte verder inpolderen mogelijk. De aanduiding 'zakpolder' duidt daar nog op. In de loop der eeuwen raakte het héle wormvormig aanhangsel van Zuid-Beveland getooid met de naam 'de Zak'............

Vaker

De gemeente Borsele wordt overigens vaker het slachtoffer van misverstanden die bij de buitenwereld bestaan. Het gemeentehuis van Borsele (1x s) staat in Heinkenszand, maar het gebeurt regelmatig dat een bezoekend minister of staatssecretaris op de snelweg A58 niet de afslag Heinkenszand neemt, maar dóórrijdt naar het dorp Borssele (2x s). "Och, als ze hun fout ontdekken, komen ze vanzelf wel terug", zegt wethouder Vollaard gelaten. Het gemeentebestuur heeft ermee leren leven.

Ronde vijvers (weeltjes of wieltjes) langs een dijk wijzen op vroegere dijkdoorbraken. Rondom het gat in de dijk werd een ringdijk aangelegd. Het uitgeschuurde stroomgat werd daarbij 'uitgespaard' als weel.

Dat geldt ook voor het 'stralende' imago van het dorp Borssele, bij de Nederlanders vrijwel uitsluitend bekend om zijn kerncentrale. "Het gebeurt me buiten Zeeland wel eens, dat mensen een stap achteruit doen, als ik me voorstel als wethouder van Borsele. Ik mocht eens radioactief zijn......... Ik betreur echt die eenzijdige bekendheid. Die kerncentrale is er, maar er is zo veel méér."

Het meest bijzondere in de Zak van Zuid-Beveland zijn de vele honderden kilometers dijk. Nergens ter wereld komen op zo'n klein oppervlak zo veel dijken voor. Dat heeft alles te maken met de ontstaansgeschiedenis van de reusachtige, afhangende druppel onder aan Zuid-Beveland.

In vroeger tijden stroomde de zeearm Zwake dwars door het gebied. Het was een rechtstreekse scheepvaartroute tussen Middelburg en Antwerpen. Tussen 1200 en 1500 werd de zeearm in kleine hapjes ingepolderd. Vandaar die enorme hoeveelheid dijkjes. Allemaal op de plaats waar vroeger de Zwake zijn weg zocht. Nu liggen op dat bochtige tracé dorpen als 's-Gravenpolder, Kwadendamme, Ovezande, Nisse en Heinkenszand.

Dijken

Op kruisingen en splitsingen van dijken werd vaak een lindeboom geplant. De reden daarvan is lang onduidelijk gebleven. In totaal staan er 90 stuks in de Zak van Zuid-Beveland. Wegwijzer, offerplaats, bijgeloof? Niemand wist het. Totdat streekhistoricus Jan de Ruiter het antwoord vond in de oude annalen: de diverse ambachtsheren die eigendommen hadden in het gebied, gebruikten de linden als grenspaal. In eeuwenoude koopakten heeft hij intussen diverse keren gevonden, dat de begrenzing van de verkochte grond werd aangegeven als (bijvoorbeeld) 'vanaf de Blubbersedijk noordwaarts tot aan de linde'.

Op 90 plaatsen staat in de Zak van Zuid-Beveland op splitsingen van dijken een zogenaamde grenslinde. Ze dienden vroeger als 'piketpaaltje', waarmee het eigendom van een ambachtsheer werd afgebakend.

De prachtige, uitgestrekte meidoornhagen in de bobbelige weilanden rond Nisse, die in het voorjaar talloze natuurliefhebbers trekken, hebben eenzelfde functie. Ze zijn aangeplant als afscheiding tussen de weilanden van verschillende eigenaren. "Het prikkeldraad van de middeleeuwen dus", aldus Jan de Ruiter.

Dit unieke, door de mensenhanden gemaakte landschap heet in termen van onze overheid een 'cultuurlandschap'. De Zak van Zuid-Beveland is één van de elf waardevolle cultuurlandschappen (WCL's) die door het rijk zijn aangewezen als blijvend groene gebieden. Van de zak geld die ervoor is gereed gezet, worden nieuwe agrarische en toeristische probeersels betaald. En dat lukt uitstekend.

Wijn

In Nieuwdorp begon een boerengezin een succesvolle wijnmakerij. Een schaapskudde van 250 dieren begraast acht maanden per jaar de dijken tussen Heinkenszand en Nisse. De schapen vreten ook de oogstrestanten op akkers weg. De boeren betalen daarvoor. Er is een tractormuseum gesticht in 's-Gravenpolder, een origineel museumwinkeltje uit grootmoeders tijd in Hoedekenskerke en een vlindertuin in Kwadendamme/Langeweegje. Vanuit Lewedorp worden drukbeklante huifkartochten gemaakt.

Toeristen mogen in veel boomgaarden zelf appels plukken. In 's-Gravenpolder maakt een ambachtelijke brouwerij bieren uit streekproducten. Aan het voormalige veerhaventje van Hoedekenskerke is een restaurant verschenen, dat supersnel populair werd bij fietsers. Allemaal particulier initiatief. Allemaal met de zegen van het WCL-comité.

Grote dank zijn de promotors van de Zak van Zuid-Beveland verschuldigd aan de patriarchen die in 1190 de grote lijnen van het dorp Nisse in hun schetsboek neerkalkten en in 1616 van het dorp Borssele. Beide dorpen zijn nu beschermd dorpsgezicht. Borssele heeft een rechthoekig stratenplan, met een rechthoekige kerkbrink daarbinnen, en een eveneens rechthoekige singel rond het hele dorp. Lengte en breedte zijn gekozen volgens het principe van de 'gulden snede'. Je moet het zien om het te geloven.

Ontstaan

"Wat er in 'de Zak' te vinden en te beleven is, is niet allemaal even spectaculair", doceert wethouder Vollaard. "Maar wie oog wil hebben voor de ontstaansgeschiedenis, komt ogen te kort. Je moet er een beetje gevoel voor hebben. Je kunt natuurlijk met je auto of je motor op volle snelheid door de Zak van Zuid-Beveland roetsjen, maar waarom zou je? Rust en ruimte staan tegenwoordig óók in hoog aanzien, vooral bij fijnproevers-der-natuur."

REISWIJZER

De Zak van Zuid-Beveland is de streek, die (globaal) ten zuiden van de autosnelweg A58 Goes-Middelburg ligt. De poorten tot de Zak zijn vooral de afslagen 'Heinkenszand' en 's-Gravenpolder' van de A58.

De NS stopt in Goes. De stoomtram vertrekt vlak bij het NS-station. Ze rijdt echter niet in de winter (behalve met de kerst).

Het gebied leent zich uitstekend voor verkenningen per fiets of te voet.

In de zomer is er zelfs een arrangement voor een combitrip per stoomtram, huifkar en fiets.

De schaapskooi ligt ietwat verscholen aan de Nieuwekamerseweg 3, ten zuiden van Heinkenszand. Tussen half januari en half februari zijn er tijdens de lammertijd speciale 'kraamdagen' in het weekeinde. Dan wordt beschuit met muisjes geserveerd.

Toeristische informatie over de Zak van Zuid-Beveland verstrekt de VVV/ANWB, Stationsplein, Goes, tel. 0900 1681666 (bandje laten afdraaien tot automatische doorverbinding volgt).

Over het project Waardevol Cultuur Landschap verstrekt de gemeente Borsele informatie aan individuen en groepen, tel. 0113 561730 tst 553, ma-vr 9-17 uur.

Publicatiedatum = 24 oktober 1998