Wandelend over de voormalige haveneilanden

door Hans Vermaak

AMSTERDAM - Lamonggracht, Azartplein, de J.F. van Hengelstraat. Zelfs voor doorgewinterde Amsterdammers zal het een verrassing zijn dat deze straatnamen in hun stad bestaan. De namen komen voor in het oostelijk havengebied waar op vijf schiereilanden woonwijken groeien. Straks staan hier 8.000 woningen voor zo'n 17.000 mensen.

De bouw is in volle gang en een wandeling door het gebied biedt een mooie kennismaking met het wonen op voormalige haveneilanden. De gemeentelijke dienst Ruimtelijke Ordening heeft een stedenbouwkundige wandeltocht uitgezet en met het bijbehorende boekje in de hand wordt het oostelijk havengebied bewonderd.

Het veerbootje verlaat pier 8 achter het Centraal Station en biedt het nooit vervelende uitzicht over het IJ. Rechts doemt de gifgroene kop van NewMetropolis op, aan de andere kant ligt de nieuwbouw in Noord. In de verte komt het doel van de korte vaartocht snel dichterbij: Het Java-eiland.

Ooit ontstaan toen het Noordzeekanaal werd verdiept en de bagger op deze plek werd gestort. Het resultaat was een eiland van twee kilometer lang en 150 meter breed. De oostelijke kant werd gebruikt door de KNSM en kreeg ook die naam. Het westelijke deel, waar het veerbootje aanlegt op de Kop, werd Java-eiland genoemd.

De Sumatrakade ligt er stralend bij als een rivierboulevard. Het Java-eiland is bebouwd in de vorm van de grachtengordel, hemelsbreed twee kilometer hiervandaan. Vier dwarsgrachten kruisen de kade waar de wandeling begint. Stedenbouwkundige Sjoerd Soeters heeft in zijn ontwerp voor dit eiland rekening gehouden met de menselijke maat. Ook is duidelijk gemaakt dat we in Amsterdam zijn. De huizenblokken variëren in hoogte en kleur, maar zijn nergens bizar. De wandelaars voelen zich thuis, zonder te beseffen waar dat gevoel vandaan komt.

De Sumatrakade straalt als een rivierboulevard. Het patroon van de Amsterdamse grachtengordel wordt hier op het Java-eiland voortgezet.

Dat verandert als het einde van de Sumatrakade in zicht komt. Een grijs woonblok, Wladiwostok genaamd, staat aan het Azartplein dwars op de looprichting. Het is zo lelijk dat de ogen gesloten moeten worden. Hier begint het KNSM-eiland, waar het woeste bouwen lijkt toe te slaan. Tussen de hergebruikte gebouwtjes van de vroegere scheepsmaatschappij staan scheppingen die internationaal geprezen worden, maar de argeloze voorbijganger slechts kunnen verbazen.

Het KNSM-eiland dankt zijn naam aan de Koninklijke Nederlandsche Stoomboot Maatschappij, die hier tussen 1903 en 1977 gevestigd was. Eind jaren tachtig werd het eiland voor woningbouw geschikt gemaakt na een turbulente periode met krakers en daklozen. Inmiddels staan er bijna 1500 woningen voor 2600 mensen.

De vroegere KNSM-kantine, gebouwd op poten, wordt bewoond door kunstenaars die er hun atelier aan huis hebben. Waar ooit de douane het scheepvaartverkeer in de gaten hield, zijn nu appartementen. Daarnaast doemt de woontoren Sky Dome op, in de volksmond de Zwarte Weduwe genoemd. De flat is maar liefst zestig meter hoog en telt 22 verdiepingen met 100 appartementen.

Andere complexen die niet uitnodigen tot bekijken, laat staan er ooit te wonen, staan verderop deze KNSM-laan. Het woongebouw Piraeus oogt somber donkerbruin, maar heeft een verrassende binnenplaats. Aardig detail is het gebruik van de oude havenplaten, die als ondergrond zijn gebruikt. Rond het Barcelonaplein is de cirkelvormige Emerald Empire gebouwd. Het hek dat het plein van het water scheidt, is het meest gefotografeerde object van de nieuwe wooneilanden. Aan deze kant lijkt het te overdadig, straks vanaf de andere zijde van het water is het beeld vriendelijker en soberder.

De bizarre vormen van wooncomplex Piraeus met op de grond de vroeger in de haven gebruikte stelconplaten.

Via de Levantkade wordt de smalle Verbindingsdam overgestoken die Java- en KNSM-eilanden verbindt met Sporenburg. Hier was ooit een rangeerterrein van de spoorwegen en veel straatnamen herinneren daar aan. Op de verbindingsweg liggen al de rails voor de toekomstige IJ-tram die na 2002 naar het Azartplein gaat rijden. Aan het eind van de dam staat de IJ-toren van architect Neutelings. "De Bijlmerbajes met gaten van semtex-explosies," oordeelt een medewandelaar.

"Bijlmerbajes met gaten van semtex-explosies" of toch de IJ-toren die architect Neutelings bedacht...

Achter de toren ligt het winkelhart van het oostelijk havengebied. De in 1915 gebouwde cacaoloods 'Brazilië' werd tot het ijzeren geraamte gestript. Daaromheen kwam het winkelcentrum in één bouwlaag van voornamelijk glas. Het complex is bijna gebruiksklaar. Sommige middenstanders hebben hun toekomstige plek al voorzien van bordjes: 'Volendammer Vishandel', de 'SkateShop'. Ook Albert Heijn, nu nog gevestigd in een noodwinkel aan het Azartplein, krijgt hier een plaats.

Sporenburg wordt als een gezamenlijk project met het aangrenzende schiereiland Borneo volgebouwd. Hier komen voornamelijk koophuizen in wat de marktsector genoemd wordt. In tegenstelling tot de andere eilanden is hier gekozen voor laagbouw: rijtjeswoningen in de stijl van nu. Helemaal aan het eind van het eiland ligt Lands End, een complex van 32 stadsvilla's met schitterend uitzicht richting Oranjesluizen en Schellingwouderbruggen.

Op Sporenburg worden momenteel hele straten tegelijkertijd opgeleverd. In een mum van tijd richten de nieuwe bewoners hun achtertuinen al in.

Terug in de richting van de Van Eesterenlaan die de eilanden verbindt. In de verte wenkt het torentje van het zogenaamde Lloyd-hotel. Het werd in 1918 gebouwd als tijdelijk verblijf voor de landverhuizers die met de Lloyd-maatschappij richting Zuid-Amerika gingen. Van 1964 tot 1989 was het in gebruik als jeugdgevangenis. Sinds 1996 wordt er gewerkt om het gebouw de oorspronkelijke status van hotel terug te geven.

En zo wisselen oud en nieuw elkaar af. Het dak van de Piet Heintunnel, die onder de Van Eesterenlaan doorloopt, blijkt een heus stadsplein te worden. Kinderen van basisschool De Rietlanden spelen er; ouderen zitten op bankjes te praten over hun nieuwe woonbuurt. Iets verder opnieuw een nek verrekkend obstakel: de Watertoren, half in het water van de Entrepothaven. Hierin 23 verdiepingen met 57 koopwoningen. Over het water loopt De Slinger, een woonbrug van architectenbureu Atelier Pro. In het midden heeft deze 'brug' een pijler op een eilandje waar een horecagelegenheid gevestigd is.

De Indische Buurt komt dichterbij als we door het Entrepothof naar de Cruquiusweg lopen. Hier bevindt zich restaurant Gare de l'Est in het voormalige koffiehuis, dat in 1912 werd gesticht door de Volksbond tegen drankmisbruik. Ook café Boulevard, naast de vroegere Veemarkt, is in een oorspronkelijk gebouw: de politiepost uit 1901.

Het Barcelonaplein wordt omgeven door een cirkelvormig woongebouw. Het hek, rechts zichtbaar, is overdadig krullerig versierd.

Het Veemarktterrein biedt bedrijfsruimtes op de plaats waar het abattoir was. Uit de binnenstad verdreven ondernemingen die stank en lawaai veroorzaakten vonden hier een nieuwe plek. Op een veilige afstand zijn in de tweede helft van de jaren tachtig goedkope huurwoningen neergezet.

Tenslotte wordt de Zeeburgerkade bereikt. Hier staan de pakhuizen die naar de dagen van de week zijn genoemd. In Maandag tot en met Zondag werden 390 premie-koopwoningen gerealiseerd nadat de pakhuizen op de gevel en de dakconstructie na werden gesloopt. Zes ervan hebben een glazen koepel boven het binnenterrein, alleen Zondag heeft een open tuin. Bus 22 brengt de wandelaars, die een dik uur gelopen hebben, vanaf deze plek terug naar het Centraal Station.

Spits loopt het hoekhuis toe aan het Kees Brijdeplantsoen, vernoemd naar het 13-jarige Amsterdammertje dat op deze plek in de hongerwinter van 1944 werd doodgeschoten door een Duitse soldaat.

De stedenbouwkundige wandeltocht Oostelijk Havengebied is een uitgave van de dienst Ruimtelijke Ordening van Amsterdam (ƒ4,95) en onder meer te koop in de Zuiderkerk, Zuiderkerkhof 72, 1011 WB Amsterdam. Geopend van maandag tot en met vrijdag van 12 tot 17 uur.

Foto's: Richard Mouw

Publicatiedatum = 6 maart 1999