Spinalonga, het lepra-eiland
door JAN COLIJN
SPINALONGA (Kreta) - Zestien jaar geleden kwam hij als toerist naar Kreta en raakte in de ban van Spinalonga, het lepra-eiland. Nu leidt Victor Zorbas (70) elke zomer duizenden toeristen, onder wie vele Nederlanders, over dit voormalige fort en verhaalt over de ontberingen die de lepralijders er moesten ondergaan.
Hoewel het historische bolwerk tot 1957 diende als kolonie voor leprozen heeft Spinalonga voor de man die zestien talen spreekt bovenal een diepere betekenis. Spinalonga staat voor onrecht: mensen die om wat voor reden dan ook door hun medemens in de steek worden gelaten. En die boodschap wil Victor Zorbas, schrijver van het boek 'Eiland der Verdoemden', overbrengen op zijn toehoorders. Waarbij hij er niet voor terugdeinst de hand in eigen boezem te steken en grif zijn eigen fouten in het leven opbiecht.
Centrale vraag: 'Wie is de veerman?', Zorbas' variant op de televisie-serie 'Wie betaalt de veerman?' "Zolang ik reacties krijg op mijn verhaal, blijf ik doorgaan. Mijn doel is heilig." De persoonlijke kruistocht van de levende legende Victor Zorbas, die door tv-coryfee Mies Bouwman het heilige licht zag en nu elke zomer tal van Nederlanders een onvergetelijke ervaring bezorgt: "Ik vraag u: wat doet u als u hoort dat uw partner aids heeft? U sticht uw eigen Spinalonga!"
Op de boot naar het eilandje vraagt Victor Zorbas om respect voor de overledenen. Als eerste zal een bezoekje worden gebracht aan de plek waar de leprozen hun laatste rustplaats vonden. Maar omdat veel van de graven verstoken van naam en kruis op instorten staan, doet Zorbas het dringende verzoek er vooral niet overheen te lopen. Even later blijken zijn woorden aan dovemansoren gericht. Nadat de vakantiegangers van boord zijn gegaan banjeren ze met stalen gezichten over de grafstenen, waarvan een aantal het al heeft begeven.
Het respect voor de Kretenzers die zijn bezweken aan de destijds zo gevreesde ziekte in die tijd een straf van God blijkt nihil. Een aantal grafstenen is zelfs gelicht, waarna de menselijke overblijfselen zijn geroofd. In de lege graven ligt nu zelfs afval, gedumpt door onverschillige toeristen.
Het waren die graven die Zorbas' aandacht trokken. De verklaring waarom die slechts zo'n een bij een meter zijn, is even logisch als huiveringwekkend. De ledematen van de melaatsen waren namelijk zo veelvuldig geamputeerd dat er van sommigen nauwelijks meer over was dan een romp. "Het moet op dat eiland een nachtmerrie zijn geweest. Eén grote menselijke tragedie."
Victor Zorbas is de enige die de toeristen over Spinalonga, waarvan enkele maanden geleden op zijn initiatief een begin gemaakt is met de restauratie van de ruïnes, in omgekeerde volgorde rondleidt. En daar heeft hij zo z'n redenen voor. "Straks, aan het einde, merkt u waarom", prikkelt hij de nieuwsgierigheid van zijn gehoor.
Op de boot richting het eiland weet hij de vakantiegangers aanvankelijk aan zich te kluisteren met grappen en grollen. Maakt op het dek wat hupjes, zwaait zwierig met zijn hand en zegt tot hilariteit door zijn microfoon: "Als u denkt: 'Wat doet hij raar'. Dat is omdat ik een tijdje met Jos Brink heb opgetrokken toen hij een film maakte over het eiland. Maar denk niet dat ik van de klappie-klappie ben." En vertelt hoe hij als echtgenoot van de Brabantse Susanne jarenlang in Nederland woonde: "De enige woorden die ik accentloos kan uitspreken zijn dan ook: 't Is kloteweer!"
Victor Zorbas zag op Rhodos het levenslicht als zoon van joodse ouders. Zijn jeugd bracht hij door in Izmir in Turkije, waar zijn ouders zich vestigden om de nazi-holocaust te ontvluchten. Toen in 1948 de staat Israël werd gesticht, trok het gezin naar het Beloofde Land, waar Zorbas als piloot zijn nieuwe vaderland verdedigde in de immer voortdurende strijd tegen de Arabieren.
"In 1960 had ik genoeg van moord en verderf en wilde als gelukkig mens zonder oorlogen leven. Ik besloot te verhuizen naar het vredige Europa voor een rustige en welvarende toekomst." In Nederland, waar hij als rechtenstudent aan de Rotterdamse Erasmus Universiteit zijn doctoraal behaalde, was hij getuige van wat hij noemt "een bijzondere gebeurtenis".
Tv-coryfee Mies Bouwman riep indertijd in een speciale uitzending Nederland massaal op geld te geven voor Ons Dorp, waar gehandicapten een zelfstandig leven konden leiden. "Voor het eerst in mijn leven besefte ik dat er niet alleen slechte mensen bestonden, maar dat deze wereld ook barmhartige bewoners heeft."
Het heilige kastje, de tv, zorgde in de jaren '70 andermaal voor een ommekeer in het leven van Zorbas. Ditmaal zo mogelijk nog groter. Hij raakte geïmponeerd door de befaamde serie 'Wie betaalt de veerman?'. Het verhaal van de Britse soldaat die in de Tweede Wereldoorlog op Kreta diende en tijdens die periode een verhouding had met een Kretenzer vrouw. Na veertig jaar keerde de militair terug om zijn jeugdherinneringen op te halen, maar in plaats van de vroegere liefde werd hij geconfronteerd met medemensen die weigerden hem te accepteren. Deze film, opgenomen in het vissersplaatsje Elounda, betekende later het startsein voor het toerisme op Kreta.
"Hoewel ik de serie tweemaal had gezien, begreep ik niets van de titel omdat in de hele film geen veerman voorkwam. Pas jaren later ontdekte ik de werkelijke betekenis. De veerman was in werkelijkheid de mythische figuur Haron, de overbrenger van de doden van deze wereld naar het Koninkrijk Gods over de rivier des doods." Een Griekse traditie wil dat nabestaanden in de mond van de overledene een muntstuk leggen, waarmee de dode zijn 'reis' over die rivier des doods kan betalen.
Toen Zorbas een van zijn vakanties doorbracht op Kreta om enkele locaties uit de film te bezichtigen, raakte hij tijdens een excursie op Spinalonga verzeild. Aangezien de gids geen antwoord kon geven op al zijn prangende vragen, trok hij zelf op onderzoek uit om zijn nieuwsgierigheid te bevredigen. Hij kwam zoveel te weten dat hij besloot zijn kennis te bundelen in het in meerdere talen uitgebrachte boek 'Eiland der Verdoemden'. Een boek waarin hij niet alleen de schrijnende situatie op Spinalonga beschrijft, maar ook vertelt over ZIJN BOODSCHAP.
Na vijfhonderd jaar als Venetiaanse vesting te hebben gefungeerd viel Spinalonga na tientallen jaren van hevige belegeringen in 1770 in Turkse handen. Hoewel er meerdere lezingen bestaan over de komst van de leprapatiënten naar Spinalonga, heeft volgens Zorbas de regering van Kreta in 1913 na het vertrek van de Turken officieel het besluit genomen alle melaatsen naar dit eiland te verbannen. De leprozen werden door een speciaal ingestelde medische commissie opgespoord en naar een verzamelpunt gebracht van waaruit ze werden verscheept. "Lepra was in die tijd immers een straf van God aan mensen die ongelovig en onrein waren. Zij waren de verdoemden die aan hun lot overgelaten moesten worden", schrijft Zorbas in zijn boek. Spinalonga bleef een leprakolonie tot 1957 toen eindelijk een doeltreffend medicijn werd ontwikkeld.
Victor Zorbas kon aanvankelijk zijn oren niet geloven. Hij was overtuigd van het menselijke drama dat zich op het eiland moest hebben afgespeeld, maar de Kretenzers schilderden Spinalonga af als een regelrecht vakantieoord. De leprozen hadden er hun eigen markt en genoten een vorstelijk inkomen als bijstandsuitkering van wat Zorbas noemt "de sociaal voelende" regering van Kreta.
"Een drachme per dag, het drievoudige van een gemiddeld inkomen in die tijd. Maar dat was pure afkoperij. Want hoe je het ook wendt of keert: die mensen zaten gevangen op een eiland. Terwijl ze bij aflandige wind wél de geluiden vanaf de vaste wal hoorden als er bijvoorbeeld weer eens feest werd gevierd. Ik sprak een jonge arts die er ooit werkte. Hij vertelde dat het enige wat ze als medici de leprozen te bieden hadden de morfinespuit was om de pijn te verlichten en het amputeren van de verrotte ledematen."
"Veel mensen zullen zeggen: dat is het verleden. Maar Spinalonga bestaat nog steeds. Kijk maar naar de huidige maatschappij. Die creëert haar eigen Spinalonga's! Kanker- en aidspatiënten, mensen met een ander geloof, buitenlanders, blinden, zieken, gehandicapten, alleenstaanden, bejaarden en mensen uit de Derde Wereld. Allen vormen zij de belichaming van Spinalonga's, mensen die een helpende hand en liefde van een veerman verwachten. Net als de leprapatiënten destijds verkeren zij in een maatschappelijk isolement. De vraag is daarom niet 'Wie betáált de veerman?' maar 'Wie ís de veerman'?"
Zorbas ondervond zijn levensvisie aan den eigen lijve: "Ik hoorde dat mijn zus kanker had en ik heb haar geld gegeven. Later besefte ik wat ik had gedaan: een vorm van afkoping. Uiteindelijk stierf ze, eenzaam en alleen. Ik schaamde me rot toen ik ontdekte dat ik een Spinalonga in mijn eigen huis had."
En hij ging vaker in de fout, vertelt hij onomwonden. "Zo'n tien jaar geleden ontwaarde ik op het eiland een man die op zijn knieën lag te bidden bij de begraafplaats. Ik sprak hem aan omdat ik dacht dat een van de vroegere bewoners was. 'Entschuldige, ich spreche kein Griechisch, nur Deutsch'. Mijn eerste reactie was: Rotmof! Immers, de Duitsers lieten in de oorlog de leprozen aan hun lot over bang als ze waren voor deze ziekte. Maar deze man, Bernd Bosshammer, zei voor zijn vrienden te bidden en kwam voor mij met een schokkend verhaal. Samen met een medisch officier heeft hij met gevaar voor eigen leven talloze leprapatiënten juist verzorgd. Hij toonde talloze foto's als bewijs. Nu keert hij elke zomer terug naar Spinalonga om er te bidden."
Zijn laatste anekdote vertelt Zorbas in een ziekenhuis dat verrees in de nadagen dat Spinalonga fungeerde als leprakolonie. "Ik ga jullie op jullie sodemieter geven", zegt hij tegen de Nederlandse toeristen en vertelt vervolgens hoe zij ondanks zijn verzoek tóch massaal over de graven struinden. "De mens is de duivel", houdt hij zijn 'discipelen' voor. Om er onmiddellijk aan toe te voegen: "Ik beschuldig niemand." Zorbas doet de zaak uiteindelijk af met een kwinkslag, maar het schaamrood stijgt menigeen naar de kaken.
Aan het eind van de rondleiding blijkt waarom Zorbas de route in omgekeerde volgorde loopt: "Niemand van de gidsen doet dat, maar ik ben dan ook geen gids. Ik heb een verhaal te vertellen, voel me een maatschappelijk werker. Kijk, de melaatsen kwamen destijds binnen door deze poort die ze de 'Poort van Dante', de poort van de duivel, noemden. Toen ze echter in 1957 het eiland weer mochten verlaten, was het voor hen een poort van de hoop. Vandaar dat ik met jullie in omgekeerde volgorde loop. Zodat jullie, veermannen en -vrouwen, dit eiland verlaten via de POORT VAN DE HOOP."
Publicatiedatum = 11 oktober 1997
