Het was voor het kabinet ongetwijfeld lastig om voor deze Prinsjesdag nog iets origineels te bedenken. Door het regeerakkoord van juli en de regeringsverklaring in augustus was al het gras voor zijn voeten weggemaaid. De tijd was te kort voor een concretere invulling van veel voorgenomen beleid.

Wel heeft het kabinet in de opnieuw vrij ambtelijke en weinig toegankelijke troonrede gepoogd een gemeenschappelijke leidraad te vinden na eerdere kritiek op het gebrek daaraan. 'Weerbaarheid en stabiliteit' en 'gemeenschapszin en persoonlijke verantwoordelijkheid' heet dat nu. In die Paarse toverwoorden ligt de synthese van de op cohesie en sociaal beleid gerichte PvdA-inbreng en de door de VVD verlangde financiële deugdelijkheid en vergroting van de economische dynamiek.

Het in evenwicht brengen van beide invalshoeken leidde voor het beleid wel tot een door elkaar husselen van wat politiek wenselijk is en wat economisch verantwoord. Zo vereist de politieke logica kennelijk dat er weer flink wat wordt uitgegeven waar minder bezuinigingen tegenover staan. Dat was toch de kiezers toch beloofd! Maar economisch is dat uiterst riskant.

Het schatkisttekort is in 1999 even groot als dit jaar. Nu het economisch nog relatief goed gaat, lag een grotere en gestuurde daling juist aan het begin van de nieuwe regeerperiode meer voor de hand. Als het dan aan het einde onverhoopt economisch slecht gaat, was er een voldoende buffer om niet tegen het maximale EMU-tekort van 3 procent op te lopen.

Volgens Zalm is het gelijk blijven van het tekort het gevolg van de gedaalde aardgasopbrengsten door de lage olie- en dollarprijs, die zo prettig zijn voor de koopkracht van de burgers. Een gemakkelijke excuus! Die lagere inkomsten zetten een streep door de Paarse verwachting uit de zomer dat het dankzij de meevallers wel goed zou komen met dat tekort. Dat optimisme was verkeerd.

Voor het eerst sinds jaren gaan de lasten weer omhoog. Ook dat staat haaks op het succesvolle beleid van Paars I. Lastenverlichting is juist nuttig voor de creatie van meer banen en om de EU-concurrentie tegen te gaan. Dat beleid had dan ook moeten worden doorgezet. De lasten gaan echter omhoog om de vermogenspositie van de sociale fondsen op peil te brengen. Dat is ook strijdig met alle verkiezingsbeloften.

Het is natuurlijk te gek voor woorden dat die fondsen niet dit jaar, een jaar van hoogconjunctuur, op kostendekkend niveau zijn gebracht. Maar dat was een verkiezingsjaar waarin de teugels werden gevierd. De lasten werden vooruitgeschoven. Ook hier zijn het politiek wenselijke en economisch zinnige door elkaar gehaald.

Het meest krankjorume is wel de procedure-afspraak om in de toekomst dalende belastinginkomsten bij een tegenvallende economische ontwikkeling ten dele op te vangen via lastenverzwaringen om het begrotingstekort niet te zwaar te belasten. Dat zwengelt echter een tegenvallende economie juist aan! Een lager tekort nu had kunnen voorkomen dat het tekort anders naar het Europese maximum kruipt. Dat had dan ook de weg moeten zijn.

Die afspraak is het spiegelbeeld van de afspraak over de aanwending van de belastingmeevallers bij een goed draaiende economie. Die worden immers deels voor belastingverlichting gebruikt. Dat is normaal gesproken macro-economische onzin. Maar het is toch verantwoord vanwege de te grote inactiviteit, de EU-concurrentie en om als smeerolie te dienen voor de invoering van een nieuw belastingstelsel. Die ratio is even vergeten toen de afspraak werd gemaakt om bij tegenvallers bij de inkomsten de lasten te verhogen.

De afgelopen jaren hebben Zalm en het kabinet flink geprofiteerd van de economische meewind. De kans dat dat weer gebeurt zodat er meer ruimte is voor een tekortreductie en voor lastenverlaging, is nu door tegenvallende aardgasinkomsten en straks wellicht door een tegenvallende economie aardig geslonken. De VVD heeft op meevallers gegokt, maar vooralsnog heeft zij die gok niet gewonnen.

Maar ook aan de uitgavenkant loopt het kabinet risico's door een aantal dubieuze bezuinigingen en door een hogere dan verwachte stijging van uitkeringen en ambtenarensalarissen als gevolg van hogere cao-lonen. Alle hoop is gezet op meevallende rente-uitgaven om die kosten op te vangen, naast de afgesproken reserve en meevallende sociale uitgaven. Hierop hebben vooral PvdA en D66 gegokt. Maar ook zij hebben die slag nog niet binnen.

De kans is echter groot dat de collectieve uitgaven sterk moeten stijgen als het slechter gaat met de economie, zeker als desondanks de lonen fors omhoog blijven gaan zoals in 1992/93. Dan dreigen de uitgavenplafonds overschreden te worden, met alle enorme politieke gevolgen van dien. Er is dan geen geld voor nieuw beleid waarop PvdA en D66 alles hebben ingezet.

De gok van Kok en Zalm op meevallers in inkomsten en uitgaven was economisch een riskante gok, zeker nu slecht weer dreigt. Het staat niet vast dat alle denkbare plagen ons zullen teisteren. We moeten ons dat niet aanpraten. Maar de meewind van de afgelopen jaren had men niet klakkeloos in het achterhoofd moeten incalculeren.

De gok heeft een soepele totstandkoming van Paars II bevorderd. Maar het verliezen van de gok zal gezien de verschillende intenties van de regeringspartijen de paarse samenwerking wel op scherp zetten.