JOHANNESBURG - Jan Peter Balkenende, de kersverse premier van het Koninkrijk der Nederlanden, bevond zich de afgelopen week voor het eerst in zijn leven tussen de allergroten der aarde. Plaats van handeling: de VN-top in Johannesburg. De Franse president Chirac, de Britse premier Tony Blair, de Nieuw-Zeelandse premier Helen Clark, maar ook de Mongoolse president Bagabandi waren allemaal nieuwsgierig naar de opvolger van voormalig minister-president Wim Kok. De reis van de CDA-politicus naar Zuid-Afrika is een mijlpaal na de woelige periode die de Nederlandse politiek het afgelopen half jaar heeft doorgemaakt. Na de moord op Pim Fortuyn, de affaires in de LPF en de verslechterde economische situatie is het volgens Balkenende nu tijd de problemen in ons land aan te pakken. De minister-president maakt in een gesprek met onze speciale verslaggevers in Zuid-Afrika de balans op van de eerste maanden van zijn regeertijd.

In hotelsuite 1256 in het Sandton Towers, op steenworp afstand van de plek waar de duizenden delegatieleden van bijna tweehonderd landen bijeenkomen, was het deze week een komen en gaan van presidenten, premiers en andere hoogwaardigheidsbekleders. Drie dagen lang koos Jan Peter Balkenende hier domicilie om zijn eerste voorzichtige schreden op het politieke wereldtoneel te zetten.

(Foto: EPA)

Niemand komt Sandton Towers in zonder permissie. Na aankomst gaan we door de zoveelste securitycheck, geven ons paspoort af en zien de Israëlische minister van Buitenlandse Zaken, Simon Peres, net de lift uitglippen. Een Zuid-Afrikaanse vrouwelijke officier - met een aantal medailles op de borst - zit voor de ingang van Balkenendes kamer. De ontvangst is spontaan en hartelijk. De suite is overigens niet heel bijzonder. Grote bank in het midden van de kamer met daarvoor een houten tv-kast, een paar gemakkelijke stoelen en een fles Nederburg. op het dressoir, klaar om opengemaakt te worden.

Alles is voor de premier werkelijk tot op de minuut gepland. Officiële vergaderingen, kennismakingsgesprekken met regeringsleiders, bijeenkomsten met de Nederlandse delegatie, ontmoetingen met kroonprins Willem-Alexander en prinses Máxima, diners, persbriefings en natuurlijk de eerste grote internationale toespraak ten overstaan van de 197 VN-landen. Een politicus wordt hier van hot naar her geslingerd. Luid loeiende sirenes van politiewagens die tientallen colonnes met hotemetoten begeleiden bepaalden de afgelopen week het beeld van Johannesburg.

De Nederlandse 'MP', zoals hij door zijn ambtenaren van het ministerie van Algemene Zaken wordt genoemd, bleef er echter uitermate koel onder. Hij glimlacht maar wat, maar beseft dat er 'in het belang van Nederland' hard gewerkt moet worden aan de verhoudingen met de politieke leiders van andere landen.

Wat is er met het leven van Jan Peter Balkenende gebeurd sinds hij 'bovenbaas' bent van Nederland?

"Voor mij is er niet zo veel veranderd. Vorig jaar had ik al te maken met een plotselinge verandering in mijn leven toen ik CDA-leider werd. Ook dat is plotseling op me afgekomen. Ik heb de zaken gewoon genomen zoals ze zijn. Ik heb me ingeprent vooral mezelf te blijven: hoofd koel houden, benen op de grond, nuchter. Als je zo opereert dan kun je nogal wat hebben. Er was totaal geen euforie bij mij toen de uitslag op tafel lag. Het was mooi voor het CDA. Maar ik voelde meteen de verantwoordelijkheid die op mij zou komen te rusten. Die houding heb ik gehad sinds de crisis in het CDA. Eerst ging het om de vorming van het kabinet. Dat is gelukt. Daarna was er de beëdiging van het kabinet en opeens ben je minister-president. Maar ook dan is er geen euforisch gevoel."

"Ik zie dit ook niet als een hoofdprijs. Ik loop niet weg voor mijn verantwoordelijkheid en als zoiets op je weg komt moet je proberen je werk goed te doen. Het is geen gemakkelijke tijd om te regeren; met een partij die volstrekt nieuw is, economisch gaat het niet goed, internationaal zijn we op achterstand komen te staan en er zijn zorgen bij de bevolking over de veiligheid. De verwachtingen zijn hooggespannen. Ik heb twee weken even vakantie kunnen nemen om afstand te nemen van alle hectische maanden. Druk heb ik het altijd gehad. Het enige dat je nu wel merkt is dat je een publiek figuur bent geworden. Dat is heel anders. Maar de reacties van mensen die ik op straat tegenkom zijn heel hartelijk. Alleen als je anoniem vakantie wilt vieren dan is het denk ik beter even naar een ander land te gaan."

Wat is er gebeurd met u na 15 mei. Het zoet van de verkiezingen en het zuur van de coalitie?

"Ik begrijp die beeldspraak wel. Ik draai de film nog wel eens terug. Op de verkiezingsavond kwam er voor Nederlandse begrippen toch een onwezenlijke uitslag. Twee regeringspartijen, PvdA en VVD, die zwaar verliezen, het CDA fors in de plus en nieuwkomer LPF die in één klap 26 zetels haalt, het was het einde van de paarse levenscyclus. De kiezers maakten duidelijk dat ze behoefte hadden aan verandering. Op dat moment voelde ik al gelijk dat het geen gemakkelijke tijd zou worden. De verschillen zijn erg groot geworden. Voor degenen die hebben verloren is dit natuurlijk geen plezierige toestand."

Zo veel keus was er niet.

"Dat heb ik nooit een doemscenario gevonden. De uitspraak van de kiezer wees heel duidelijk naar deze samenstelling van de coalitie. Ik zag het als een gegeven. Dat betekent dat de drie partijen zich ook verantwoordelijk moeten weten om te komen tot resultaat. Ik had op 15 mei wel een ongemakkelijk gevoel vanwege de verschillen die waren ontstaan. Zoiets compliceert de politieke verhoudingen. Rond het kabinet zijn weliswaar al de nodige incidenten geweest, maar de verhoudingen zijn goed. We hebben een etentje gehad met de ministers en er was een avondje met alle partners erbij. Ik kijk naar de resultaten die worden geboekt. We zijn goed uit de nieuwe begroting gekomen. Met die realiteit heb ik te maken."

Is Nederland de laatste jaren in verval geraakt?

"Die term in verval raken spreekt me niet aan. Met alle kritiek die we hebben is Nederland toch een mooi land om in te wonen. Dat is een beetje het dubbele. Ik houd niet van somberen. Je moet eerlijk zijn om te schetsen waar het om gaat. Je moet maatregelen treffen die nodig zijn. De economische realiteit is gewoon dat er elke maand zeven- tot achtduizend werklozen bijkomen. Dat is wat ons de komende tijd te wachten staat. De concurrentiepositie van Nederland is verslechterd, we hebben weer een begrotingstekort. We moeten werk maken van de veiligheid."

"Daarom wil ik ook het accent leggen op waarden en normen. We komen in een tijd dat de oplossingen lang niet alleen door de overheid gerealiseerd kunnen worden. We zullen ook als Nederlanders zelf de verantwoordelijkheid moeten nemen voor de zaak waar we voor staan. Als het gaat om criminaliteit, gaat het om de opvoeding thuis. Wat kinderen meekrijgen op school, dát is de realiteit. Waarden en normen betekenen niet alleen dat je de ander niet hindert. Het gaat veel verder: respect hebben voor de ander en je voor de ander willen inzetten. Dat mag ook wel eens worden gezegd. Hoe gaan we met elkaar om? Als je kijkt naar het gedrag in het verkeer, dat is ronduit irritant. Gedrag van sommige leerlingen op school kan niet. Evenmin hoe de politie soms door burgers tegemoet wordt getreden. Dat zal anders moeten."

Dat kunt u wel zeggen als politicus, maar zoiets kun je toch niet afdwingen bij de bevolking.

"Het stilstaan bij waarden in de samenleving - dat lange tijd heeft ontbroken - lijkt op het ogenblik op draagvlak te kunnen rekenen. Als kinderen in de fout gaan, moeten gezinnen ondersteund worden. Zorg ervoor dat kinderen geen nummer worden op school, ga terug naar de menselijke maat. Maak nu eens duidelijk waar de grenzen liggen. We hebben onze gedoogcultuur in Nederland, maar sommige dingen die ik nu zie in de samenleving kunnen gewoonweg niet. Criminaliteit onder jongerengroepen, kijk eens naar wat er in de drugswereld gebeurt, daar zullen we strakker in moeten zijn. De overheid moet grenzen stellen."

Hoe gaat het verder met Nederland na de woelige periode in de politiek?

"Natuurlijk zijn er wonden geslagen. Het klimaat in Nederland, dat we hebben meegemaakt na de moord op Fortuyn met tal van bedreigingen van politici, maar ook van voetbaltrainers. Dat is een houding die helemaal fout is. Daar kunnen we ook niet mee doorgaan. Want als je in Nederland bang moet zijn je eigen mening te geven, dan is er iets grondig mis. Een democratie kan alleen maar bestaan bij het respect dat minderheden en meerderheden voor elkaar hebben. Je kunt met elkaar van mening verschillen, maar je moet wel altijd met respect voor elkaar omgaan."

Zijn het een paar zieke geesten of is er meer aan de hand?

"Vaak is het niet bekend wie erachter zit. Het kunnen vervelende gekken zijn, maar het resultaat is wel dat mensen die bedreigd worden in hun privacy worden beknot en families en gezinnen in problemen komen. Lange tijd was het beeld van Nederland toch 'Wim Kok op de fiets'. Dat was het mooie van ons land. Nu moet je in een beveiligde auto rondrijden, met veiligheidsmensen om je heen. Dat is jammer. Het kenmerk van de Nederlandse samenleving - tolerantie, respect voor anderen, elkaar de ruimte gunnen - komt in het gedrang."

Nog last gehad van de affaires bij de LPF? Het duidt toch allemaal niet op een professionele houding.

"Mat Herben heeft goed werk gedaan. Natuurlijk waren er verschillen van opvatting en natuurlijk kwam hij nogal eens terug. Maar het proces was in de kabinetsformatie beheersbaar. Daarna is het een beetje gaan gisten. De opvattingen die in zo'n partij breder leven, zie je dan ook terugkomen in zo'n fractie. Dat zijn moeilijke perioden. Daar heeft elke politieke partij wel eens last van. Daar moet je niet al te zenuwachtig van worden. Maar wel moeten ze de zaken weer op orde krijgen. Ze hebben een nieuwe fractievoorzitter en het is nu van belang dat ze gewoon het werk gaan doen, stabiliteit vinden."

Hoe tolerant ben je als premier straks als coalitiepartijen het kabinetsbeleid op onderdelen niet steunen?

"Daar moet je niet te krampachtig over doen. We hebben een strategisch akkoord en dat bindt de politieke partijen. Dat geldt voor VVD, CDA en ook voor LPF. Daar hebben we elkaar op gevonden en de bewindslieden hebben er ook voor getekend. Er kunnen redenen zijn ervan af te wijken, maar dan moet je dat met elkaar doen. Dat zijn de bekende spelregels. Er zijn lijnen uitgezet en daar mag je elkaar op aanspreken. Wat is overeengekomen is niet vrijblijvend."

Buiten gaat het opeens donderen. Een enorme onweersbui hangt boven Johannesburg. De wind jaagt langs Sandton Towers.

Wat vindt u van de toon die VVD-leider Gerrit Zalm aansloeg bij het laatste Kamerdebat tegen u als nieuwe premier? Hij sprak zelfs over 'tegeltjeswijsheden' van u!

"Zalm wil natuurlijk dat de VVD weer terugkomt. Dat is zijn opdracht. Zo kan ik ook zijn opstelling verklaren. Maar goed, de term 'tegeltjeswijsheden' die hij gebruikte over wat ik had gezegd in de regeringsverklaring, was wel opvallend."

Het was niet opvallend, het was een persoonlijke aanval op de nieuwe premier!

"De vraag voor hem is of zoiets niet als een boemerang gaat werken. Want ik heb ook van anderen nogal wat kritische opmerkingen hierover gehoord. Dan frons je even de wenkbrauwen. Want als je zo'n opmerking maakt, spreek je niet alleen de premier aan, maar ook je eigen bewindslieden. De VVD heeft ook gezegd dat als men resultaat wil boeken, dan moet het kabinet de rit uitzitten. Een aantal voorstellen die zij hebben ingebracht komen pas aan het eind van de vier jaar. Ze hebben er gewoon een belang bij het kabinet de rit uit te laten zitten. Ik word er niet zenuwachtig van."

Maar Zalm kan wel de stekker eruit trekken en dan is het kabinet weg.

"Dat zou altijd kunnen, maar het kan ook wel eens zo zijn dat degene die de stekker eruit trekt er zelf nog wel een keer last van zou kunnen krijgen."

Wie maakte hier in Johannesburg de meeste indruk op u: Berlusconi, Mbeki, Chirac, Mugabe?

"Ik heb afgelopen maandag met Nelson Mandela gesproken. Hij mag dan al behoorlijk oud zijn, maar elke keer als je hem tegenkomt zie je iemand met gezag. Mandela is een bindende figuur. Hij heeft voor de verhoudingen in Zuid-Afrika een enorm belangrijke rol gespeeld. De gesprekken met hem blijven je bij. Het is ook niet niets als je zelf in de gevangenis hebt gezeten, slachtoffer bent van apartheid en dan gaat werken aan een systeem waarbij mensen met verschillende achtergronden vreedzaam kunnen samenleven en er geen apartheid in omgekeerde richting ontstaat. In dat proces speelt Mandela een geweldige rol. Als persoon is hij een indrukwekkende man."

Is het moeilijk in de voetsporen van Wim Kok te treden?

"Kok was natuurlijk iemand die al bekend was vanuit de vakbeweging, hij was minister van Financiën en vervolgens acht jaar minister-president. Dan draai je dus een hele tijd mee. Termen als in de voetsporen treden spreken mij minder aan. Ik moet en ik wil mijn eigen lijn kiezen. Er is nu een nieuwe minister-president en ik handel zoals ik denk dat het goed is. Ik ga op een andere manier met zaken om." FOTO: MATTY VAN WIJNBERGEN

zoek naar gerelateerde artikelen

za 7 september 2002