AMSTERDAM - Jaap Blokker, topman en mede-eigenaar van het gelijknamige winkelconcern, bond deze week de kat de bel aan. Het aantal gewelddadige overvallen op winkels was ook vorig jaar "verontrustend hoog" en "het overgrote deel" ervan wordt gepleegd door lieden van Antilliaanse, Marokkaanse of Oost-Europese afkomst. Nu banken en benzinestations zo langzamerhand zijn veranderd in onneembare vestingen, verleggen criminelen hun werkveld naar de veel minder goed beveiligde winkelbedrijven. Geweld gaat men daarbij niet uit de weg, bleek onlangs weer bij twee overvallen met dodelijke afloop op supermarkten. De verkoopmedewerkers staan vrijwel machteloos.

Méér dan vijf miljoen winkeldiefstallen, duizend overvallen en 700 miljoen euro schade per jaar. Dat is volgens het platform Detailhandel de trieste balans van winkelcriminaliteit in Nederland. Het menselijk leed en de emotionele schade blijven dan nog buiten beschouwing. En ook die is aanzienlijk, blijkt onder meer uit het relaas van Martin Crooswijk (28)*.

Donderdag 30 augustus 2001. Het is rond twee uur 's middags als in drie verschillende groepjes zeven Antilianen een luxe vrijetijdskledingzaak binnenlopen aan de Karel Doormanstraat in Rotterdam. Crooswijk vertrouwt het meteen al niet en besluit één groepje in de gaten te houden. Aan twee collega's vraagt hij de andere groepjes te volgen.

Het wantrouwen blijkt terecht. Diverse trainingspakken worden uit de rekken genomen en in tassen gestopt. Erg zorgvuldig gebeurt dat niet en als een vrouwelijke collega van Crooswijk één van de ongenode bezoekers aanspreekt, krijgt ze een grote mond en allerlei verwensingen naar het hoofd geslingerd.

Crooswijk vraagt een derde collega om een alarmknop in te drukken. Daardoor wordt de uitgang - op de begane grond - vergrendeld. Een tweede deur, een verdieping lager, kan pas worden gesloten nadat drie van de zeven Antillianen hebben weten te ontkomen.

Crooswijk vraagt aan de achtergebleven vier of hij in hun tassen mag kijken. "De mannen, er was ook een vrouw bij, begonnen te schelden en tegen de buitendeur te slaan en te schoppen", blikt de Rotterdammer terug. "Nadat ik hen verteld had dat de politie was gewaarschuwd en de deur niet open zou gaan voordat die ter plekke was, sloeg één van de mannen mij."

Er ontstaat een handgemeen, waarbij wordt gedreigd met een mes en met vuurwapens. Nadat eindelijk de politie arriveert kunnen de vier worden ingerekend. Maar voor Crooswijk is daarmee de kous niet af. De drie die zijn ontsnapt, komen - weken nadat hij aangifte heeft gedaan - verhaal halen. "Toen ik van mijn werk naar huis ging werd ik door vier man opgewacht. 'Je moet je bek houden, anders leggen we je met je hoofd onder de metro', zeiden ze."

De collega's, aan wie Crooswijk het voorval vertelt, overwegen hun aangifte in te trekken. Ook al omdat de advocaat van de vier die wél zijn aangehouden de adresgegevens van de aangevers heeft laten zien aan de daders. Crooswijk zelf houdt voet bij stuk, hoewel hij een jong gezin heeft. "Niet omdat ik zo'n held ben, maar omdat ik wilde dat recht zou geschieden."

Crooswijk staat niet alleen. Het aantal roofovervallen is groot en de daders zijn "voor het overgrote deel" van Antilliaanse, Marokkaanse of Oost-Europese afkomst, noemde Jaap Blokker, directeur en mede-eigenaar van de gelijknamige winkelketen, deze week man en paard. Hij constateerde het al eerder: twee jaar geleden merkte de 'ervaringsdeskundige' al op dat het "bedroevend is te moeten constateren dat de gewelddadige overvallen deels te maken hebben met de grote volksverhuizing die de laatste decennia op gang is gekomen".

In 2000 sprak Blokker vervolgens van "een politiek taboe op het leggen van een relatie tussen allochtonen en criminaliteit". Volgens hem "een struisvogelpolitiek die volledig voorbij gaat aan de praktijkervaringen van onze medewerkers, die oog in oog komen te staan met overvallers".

Het taboe lijkt deze week doorbroken, nu ook woordvoerder Cees den Bakker van het Nederlands Politie Instituut erkende dat "bepaalde bevolkingsgroepen oververtegenwoordigd" zijn. Nieuw was dat overigens ook voor de politiewoordvoerder niet: "Wij zijn niet achterlijk."

Laat het niet nieuw zijn, systematisch bijgehouden wordt de afkomst van roofovervallers evenmin. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) krijgt de gegevens niet van het Korps Landelijke Politiediensten (KLPD), dat zich geconfronteerd ziet met een definitieprobleem. "Een Marokkaan van de vierde generatie is een Nederlander", zegt Den Bakker daarover.

Het platform Detailhandel - een samenwerkingsverband van belangenorganisaties Raad Nederlandse Detailhandel en MKB Nederland - houdt net zo min de afkomst van daders bij. "Ons interesseert de methode die wordt gebruikt, niet de daders zelf." De cijfers die wél voorhanden zijn, hebben betrekking op het aantal winkeldiefstallen en roofovervallen in het algemeen. Ook die zijn schokkend genoeg. Daaruit blijkt het aantal 'gewone' winkeldiefstallen al tien jaar te dalen, van bijna 52.000 in 1991 tot ruim 42.000 in 2000. Het aantal roofovervallen daarentegen, waarbij met geweld of door het dreigen met geweld geld of goederen afhandig wordt gemaakt, neemt toe, van bijna 1200 in 1991 tot 3000 in 2000 (bron: CBS). Een derde van deze overvallen vindt plaats in winkels, blijkt uit cijfers van het platform Detailhandel.

Het geweld neemt dus toe, is de onvermijdelijke conclusie. Het was voor de detailhandel in 2001 aanleiding een heus manifest op te stellen. Daarin wordt gepleit voor meer politie, meer toezicht en het vergroten van de pakkans van dertig tot minimaal vijftig procent. Op 6 september vorig jaar werd het manifest - 'Veilig Werken en Winkelen' - aangeboden aan justitie en de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG).

Het Centraal Bureau Levensmiddelen (CBL), de organisatie die de belangen behartigt van supermarktondernemingen, ondernam al veel eerder actie. Toen in 1992 het aantal overvallen op supermarkten voor de eerste keer in de geschiedenis de honderd overschreed, was dat voor het CBL aanleiding een projectteam Overvalcriminaliteit in het leven te roepen. "Onder leiding van commissaris Rob Greve van de politie in Amsterdam werd drie jaar lang getracht een dam op te werpen tegen de toenemende criminaliteit", blikt CBL-bestuurder René Roorda terug.

Die aanpak wierp vruchten af, zo blijkt uit cijfers van de politie zelf. Piekte het aantal overvallen in 1993 nog op een slordige 140, in de jaren erna daalde het tot 98 (1995). In 1996 ging een tweede projectperiode van start, maar in 1999 "trok de overheid de stekker eruit", aldus Roorda. Het aantal overvallen liep, ondanks het projectteam, weer op en aan "de paar miljoen gulden" die het team kostte wilde de staat niet meer meebetalen.

De belangenorganisaties hameren sindsdien op preventie. Zo krijgen de aangesloten leden het advies - in nauwe samenwerking met het personeel - een veiligheidsplan samen te stellen. "Leer uw medewerkers de mensen binnen en buiten de zaak te observeren", is één van de andere adviezen en: "Wees alert op dingen als rondhangen in de zaak en verdachte voertuigen."

Preventieve maatregelen kunnen de kans op een overval verkleinen, maar nooit helemaal wegnemen, weten echter ook de adviseurs van de detaillisten. Medewerkers die zich ondanks alle voorzorgen toch zien geconfronteerd met een roofoverval krijgen het advies te handelen volgens het RAAK-principe: Rustig blijven ("overvallers komen niet voor u, maar voor het geld of de goederen"), Accepteren ("ga ervan uit dat de wapens echt zijn en dat de dader bereid is geweld te gebruiken), Afgeven ("voorkom dat de dader denkt dat u hem tegenwerkt of later zult herkennen) en Kijken ("een goed signalement vergroot de kans op aanhouding").

Crooswijk was eigenwijs, geeft hij toe. Tegen het uitdrukkelijke advies van zijn werkgever in legde hij zijn rovers wel degelijk een strobreed in de weg. Echt voorbereid op een gewelddadige overval was hij niet. "Pas toen het kalf verdronken was, dempte men de put en werd er structureel getraind", zegt-ie.

De overval zelf heeft Crooswijk als zeer traumatisch ervaren. Hij houdt er twee gekneusde ribben aan over en heeft lange tijd last van hoofdpijn. De eerste nachten slaapt hij niet en groepen donkere mensen gaat hij nog altijd uit de weg. Ook zijn vrouw ondervindt psychische problemen; tijdens de zwangerschap van hun tweede kindje.

"Het is niet te voorspellen hoe slachtoffers op een overval reageren", weten de raadgevers van de detailhandel. Soms leidt de verwerking van het voorval pas een jaar na dato tot problemen, of nog later. "Zorg voor een klimaat waarin het bespreekbaar blijft", luidt dan ook het advies en "wees niet bang daarbij hulp in te roepen van buiten".

Bij Crooswijk overheerst vooral een gevoel van onmacht. "Ik weet van de recherche dat deze lieden al eerder in contact zijn geweest met justitie. Eén van de zeven had veroordelingen op zijn naam die variëren van vuurwapenbezit tot openlijke geweldpleging."

Van de Antillianen van wie Crooswijk het slachtoffer is geworden, zijn er twee veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf. De andere twee kregen negen weken en twee jaar voorwaardelijk. Crooswijk zelf zal waarschijnlijk nog veel langer last hebben van de gevolgen van de overval.

*De naam Martin Crooswijk is op verzoek van de geïnterviewde gefingeerd.

zoek naar gerelateerde artikelen

vr 9 augustus 2002