DEN HAAG - De Nederlandse politiek maakt de meest dramatische periode mee sinds mensenheugenis. De uiterst gewelddadige moord op Pim Fortuyn (54) slaat diepe wonden in het vertrouwen van miljoenen Nederlanders in de eigen samenleving. De vermoorde Rotterdammer heeft een politieke aardverschuiving in gang gezet die niet meer lijkt te stoppen. De strijd van Fortuyn tegen de Paarse coalitie en de gevestigde orde op het Binnenhof heeft zijn vruchten afgeworpen. Aanstaande woensdag, op 15 mei, kiest Nederland een nieuwe Tweede Kamer.

Na de verschrikkelijke gebeurtenissen van de afgelopen week wordt een omwenteling verwacht. We kijken terug op een onstuimig politiek jaar met als dieptepunt de moordaanslag op Fortuyn. Maar we kijken ook vooruit. Want wat gebeurt er na woensdag 15 mei? Welke coalitie neemt het estafettestokje van de paarse partijen over. En wie wordt eigenlijk de opvolger van Wim Kok?

Hans Dijkstal zou nog één keer voor de verkiezingen op zijn saxofoon spelen. Een innige omarming met het Britse wonderkind Tony Blair moest Ad Melkert aan extra zetels helpen. Jan Peter Balken-ende ("een echte vent durft papa te zijn") zou zijn dochtertje Amelie meenemen naar een CDA-bijeenkomst.

En Pim Fortuyn? Fortuyn zou in de laatste dagen voor de meest turbulente verkiezingen sinds mensenheugenis afrekenen met de 'boekhouders' op het Binnenhof. Een financiële doorrekening van zijn plannen zou de kritiek op zijn verkiezingsprogramma doen verstommen.

Ze hadden zich het allemaal zo anders voorgesteld, Melkert, Dijkstal en Balkenende. Drie kersverse lijsttrekkers met hun persoonlijke ambities en idealen. Dik een half jaar geleden leek het allemaal nog zo simpel: het trio zou onderling de koek verdelen op 15 mei 2002, de kruimels die overbleven waren voor Thom de Graaf, Paul Rosenmöller (GroenLinks), Jan Marijnissen (SP), Kars Veling (ChristenUnie), Bas van der Vlies (SGP) en Fred Teeven (Leefbaar Nederland).

Maar de wereld van het politieke supertrio veranderde dramatisch met de glorieuze opkomst en de moord van Pim Fortuyn. Hij domineerde als lijsttrekker van Leefbaar Nederland en later met zijn eigen Lijst Pim Fortuyn de politieke agenda. Ze vonden hem eigenlijk een vervelende lastpak, zijn achterban werd volledig onderschat. De nieuwkomer werd gezien als een buitenstaander wiens opmars in de opiniepeilingen overigens wel enige angst inboezemde.

Fortuyn zette niet alleen het Paarse kabinet te kijk met zijn aanval op de wachtlijsten in de zorg, de onveiligheid op straat, de problemen in het onderwijs en de starheid van het politieke establishment, maar vormde ongemerkt een regelrechte bedreiging voor de politieke carrières van met name Melkert en Dijkstal. "Als je weet wat ik moet doen, dan moet je het maar zeggen", riep Dijkstal hulpeloos na het echec van de VVD bij de gemeenteraadsverkiezingen.

Vooral Ad Melkert maakt dezer dagen zeer zware tijden door. Nog geen jaar geleden was hij voorbestemd premier te worden. De peilingen waren uitstekend voor de PvdA, Wim Kok droeg op een nazomerse augustusavond in Felix Meritus het leiderschap aan hem over en de schade van de fraude met Europese werkgelegenheidssubsidies bleef voor de oud-minister van Sociale Zaken beperkt. "De PvdA verliest de premierbonus van Wim Kok niet", was de theorie van Melkert. "De premierbonus wordt verdeeld over de grote partijen, dus de zetels komen ook weer naar ons toe."

Maar de verkiezingscampagne rond de kille Melkert verliep stroef met als dieptepunt zijn chagrijnige optreden in het nachtelijke lijsttrekkersdebat op 6 maart, waarin hij Pim Fortuyn kleineerde. Dit incident gaat de geschiedenisboeken in als de grootste blunder van de PvdA-leider, die nog steeds niet is uitgewerkt. Melkerts leiderschap werd ook op de proef gesteld in de kwestie rond de deelname aan de ontwikkeling van de Joint Strike Fighter, waarbij hij zelfs het koosnaampje 'Ad de Draaier' kreeg. De dolk in de rug kwam zijn eigen partijvoorzitter Ruud Koole, die felle kritiek uitte op het optreden van Melkert. En er werd in de top ook nog gespeculeerd op een kandidatuur van Klaas de Vries voor het premierschap 'om te redden wat er nog te redden valt'. De getergde Melkert, bijgestaan door een vermoeide Wim Kok - totaal ontredderd na de val van zijn kabinet - riep in Maastricht dat hij afwilde van het 'gezeik'. Dat is andere taal dan in de kookrubriek op zijn eigen website.

Voor zijn belangrijkste opponent, Hans Dijkstal, ontwikkelde de campagne zich eveneens als een nachtmerrie. Frits Bolkestein droeg na de kabinetsformatie in 1998 vol vertrouwen het leiderschap over aan Dijkstal. De partijtop liet zich jarenlang in slaap sussen door de stabiele peilingen: de liberalen schommelden voortdurend rond de 40 zetels en met het mogelijke vertrek van Wim Kok in zicht lonkte de status van grootste partij en het premierschap van Dijkstal. En wat geldt voor het hele Binnenhof: de opmars van Fortuyn werd in liberale kringen niet serieus genomen.

Over Hans Dijkstal was men gaandeweg ontevreden. De partijbaronnen riepen hem zelfs op het matje: de VVD-leider moest maar eens klare VVD-taal spreken. "In Jip en Janneke-taal gaat Hans Dijkstal de campagne in", zo vatte VVD-voorzitter Bas Eenhoorn het wat naïef samen.

Maar Dijkstal kwam ook daarna niet goed uit de verf. In de lijsttrekkersdebatten zat hij er wat apathisch bij. Door zijn starre opvattingen over een mogelijk premierschap kwamen er plotseling andere krachten vrij. VVD-erelid Hans Wiegel kwam opeens in beeld als minister-president, maar ging uiteindelijk volledig achter 'premierskandidaat' Dijkstal staan. Opmerkelijk is overigens wel dat dezelfde Wiegel na zijn beroemde 'Nacht' in de senaat opeens weer populair was in de VVD-top. Vooral bij de rechtervleugel in de partij, die door Dijkstal de laatste jaren volstrekt werd genegeerd, is Wiegel populair.

Pim Fortuyn zag voor Wiegel een rol als premier weggelegd in een kabinet met de VVD en het CDA. "Met Wiegel maak ik in een middag een regeerakkoord", waarbij Fortuyn verwees naar de historische onderhandelingen tussen Van Agt en Wiegel in 1977.

Wiegel heeft op zijn beurt weer respect voor de onbevangen nieuwe CDA-leider Jan Peter Balken-ende. Na de val van Jaap de Hoop Scheffer zorgde Balkenende voor eenheid in zijn partij. En belangrijker: hij verloor in de peilingen geen zetel aan Pim Fortuyn. Met oudgediende Bert de Vries als tijdelijke partijvoorzitter en stabiele factor groeide Balkenende in zijn rol van partijleider. Hij hield lange lezingen over gewichtige thema's, hij schuwde het politieke gooi- en smijtwerk niet, maar flirtte volgens Ad Melkert te vaak met Pim Fortuyn. Maar het belangrijkste wat 'JPB' en Fortuyn bereikten: het CDA is na acht jaar oppositie aan de beurt om te regeren. Niemand kan na Paars meer om het CDA heen.

De woelige verkiezingscampagne viel deze week plotsklaps stil met de moord op Fortuyn. Melkert hoopt nog op een wonder, Dijkstal kan wellicht later partijen verenigen en Balkenende staat pas aan het begin van zijn carrière.

PvdA-lijsttrekker Ad Melkert is doordrongen van de ernst van de situatie. In een kantoortje, ergens in het gebouw van de Tweede Kamer, zegt hij: "Ik voel een enorm verantwoordelijkheidsgevoel voor wat er moet gebeuren. Mensen bij elkaar houden. Daar gaat het nu om. Samen moeten we het nu doen..."

Op het Noordwijkse strand bij een stralende voorjaarszon zei Pim Fortuyn tegen ons dat hij een harde verkiezingscampagne verwachtte. "Of ik word premier of ik blijf in de Kamer", zei Fortuyn toen. Gisteren werd hij begraven.

zoek naar gerelateerde artikelen

za 11 mei 2002