Talen uit alle werelddelen verschenen gisteren op de examenbankjes, ook Fries was van de partij. Hoewel de meeste opdrachten niet moeilijk leken, waren ze vaak flink achterhaald. Maar uitgerekend in de sterk gedateerde toetsen maatschappijleer zaten twee toevalstreffers die de taal van nu spraken.

Zo luidde de tekst bij vraag 45 uit het vbo-B-examen: 'Op het partijcongres sprak de lijsttrekker afgelopen week over het referendum. Hij noemde het een kroonjuweel, dat definitief in de kroon van de democratie zou worden geplaatst. Welke partij zou het referendum het kostbaarste noemen?'

"Actueler kan niet", jubelt docent W. Schnack van De Koogmolen in Purmerend. "Maar het examen was eigenlijk verouderd." De leraar vond het namelijk goed te merken dat de eindtermen voor dit examen stammen uit begin jaren '90: "Vandaar de vragen over sociale verzieningen en werkloosheid, die toen nog hoog was."

Het examen Fries voor vbo/mavo lag de leerlingen meer. De twee teksten op C-niveau, over kortebaan-schaatsen en veehandel, waren goed te doen. De onderwerpen op D-niveau gingen er bij de kandidaten van de scholengemeenschap Liutger in Tytjerksteradiel eveneens goed in: over campings aan de Swette, het startpunt van de Elfstedentocht en politie-agenten die hun mentaliteit moeten veranderen. In het Fries: Yn 'e plysjekop moat in knop om.

Examens verlopen waarschijnlijk ontspannener als ze in de eigen taal zijn. Zo waren de vbo/mavo-kandidaten Arabisch van de Esprit Scholengroep in Amsterdam ruim voor tijd klaar. Op deze school koos slechts één deelnemer voor het C-niveau, waarin het examen Arabisch dit jaar voor het eerst beschikbaar was. "Bijna de hele examenklas heeft een Arabische achtergrond", verklaart examencoördinator H. Engering.

Ook de Esprit-examenklassen Turks kon het op zijn sloffen af, al was het D-examen een langere en sombere versie van de C-toets. Toch was docent U. Akdinar niet tevreden. Hij vond het saaier dan andere jaren: "Een politiek verhaal over Turkije, of over de geringe mogelijkheden daar, dat zegt de leerlingen hier toch niets?" Ze wonen vaak al hun leven lang hier.

Niet alleen werden er teksten gelezen, ze moesten ook geschreven worden en dat in het Fries. De havo-kandidaten van het Borgermancollege in Sneek kozen alle drie voor de eerste titel: 'Vakânsjewurk', over vakantiewerk.

Luchtige teksten waren volgens lerares P. Nekeman in ieder geval te vinden in het havo-examen Russisch. Bijvoorbeeld de beschrijving van de look-a-likes van Hitler, Lenin en Jeltsin op het Rode Plein, die het geld dat ze ophalen meteen moeten afdragen aan de maffia. Aan deze opdracht werkte de lerares van het Regionaal Educatief Centrum overigens zelf nog mee, toen zij jaren geleden in de commissie zat die de vragen vaststelt. De kandidaten, allen volwassenen uit het avondonderwijs, hadden er minder moeite mee dan hun docent verwachtte: "We waren precies op tijd klaar, het was goed op niveau", oordeelt kandidaat O. ter Haar, zelf docent Nederlands.

De vwo-kandidaten Russisch vreesden bij de eerste aanblik het ergste. Uiteindelijk waren ze net zo tevreden als hun havo-collega's: "Ik verwacht dat ik een zeven heb", zegt kandidaat B. Welling. "Maar aan de examens van vorige jaren is goed te zien dat het steeds moeilijker wordt." Nekeman was minder gelukkig: "De enige leuke tekst ging over Stalin die ter ontspanning wel eens films bekeek in het Kremlin." Als hij een rotbui had, zetten de leden van het politbureau een vrolijke buitenlandse film op. Want een Russische regisseur die eventueel tegenviel, was zijn leven niet zeker.

Maatschappijleer was voor de havisten even actueel als voor de vbo'ers: 'Noem twee voorstellen van D66 voor bestuurlijke vernieuwing', luidde vraag 27. En de docent was even ontevreden als zijn vbo-collega: "Alles ging over 1997!", zegt D. Booy van het Alberdingk Thijncollege in Hilversum. "Gümüs is toch oude koek? En minister Wijers, minister Melkert en fractieleider Wallage? Maar wie goed geleerd had, kon het maken." Daar waren zijn leerlingen het roerend mee eens, de meesten verwachten een zes of een zeven.

De middag werd besteed aan Spaans en meer Fries. De vbo/mavo kandidaten Spaans kwamen er het slechtst vanaf: Het D-niveau was veel te zwaar. "Er zaten teksten waarvan het niveau duidelijk was afgestemd op het groeiende volwassenenonderwijs", aldus een geïrriteerde lerares S. Lap. "Mijn kinderen hebben bij de tekst over Tibet alleen gegokt. En dan de tekst over het huwelijksbureau: Dat interesseert 15-jarigen toch niet!", roept de docent van het Montessori Lyceum in Amsterdam.

Minder lastig was het havo-examen Spaans. Leerlingen konden er prima mee uit de voeten. Maar waarom zat ook dit examen vol met oude teksten? "Het merendeel komt uit 1994!", constateert lerares K. Jalink van het Utrechtse Trajectumcollege. Oud is nog niet stoffig: Eén verhaal ging over de schedel van Goya, waar studenten jarenlang mee experimenteerden aan de universiteit van Salamanca. Het viel Jalink op dat de gebruikelijke tekst over literatuur ontbrak: omdat havisten in de tweede fase geen literatuuronderwijs meer krijgen?

Het vwo kreeg de literatuurtekst wel, maar die ging over bouquetreeksromans. Jalink: "Die zouden meer waardering moeten krijgen, omdat Balzac, Dickens, Austen en Sand ook als feuilletonschrijvers zijn begonnen! Ik vond het een vervelend examen. De eerste vraag was al meteen moeilijk te beantwoorden, menigeen sloeg hem daarom maar over. Een nare binnenkomer, dat hoort niet!"

Ondertussen waren havisten van het Borgermancollege in Sneek in de slag met windmolens. Het ging om vijf korte teksten, waarin ze tot hun tevredenheid de antwoorden makkelijk konden terugvinden. "Friesland komt terug van de moderne windmolens, die onderhand gezien worden als vervuiling van de horizon. Alleen bij Afsluitdijk wil men ze nog hebben", weet Willemsma.

Het vwo kreeg een Friese opdracht die beschouwender was: een recensie van een boek over Leeuwarden in de Tweede Wereldoorlog. "Het was langer en moeilijker. Maar de leerling kon het prima aan."