De een jokkebrokt, de ander liegt z'n hele leven bij elkaar

Iedereen is Pinokkio!

Collega M. loog ooit voor haar vriendje dat hij zijn examen niet kon maken omdat hij na het eten van een blik bedorven champignonragout in het ziekenhuis zijn maag moest laten leegpompen. Collega D. wendde de dood van haar konijn voor toen ze te laat kwam op een afspraak. En ook u maakt zich er dagelijks schuldig aan: liegen. Want de wereld zou er een stuk minder prettig uitzien als we iedere minuut van de dag de waarheid zouden vertellen. Maar er zijn ook mensen die doorslaan en hun hele leven bij elkaar verzinnen: de pathologische leugenaars.
                                                                                                          Illustratie:Dilys de Jong

Uit onderzoek blijkt dat iedereen wel eens liegt, gemiddeld een tot twee keer per dag. Leugentjes om bestwil misschien, maar waar ligt de grens? Ben (32) loog tien jaar lang z'n hele leven bij elkaar. Over het aantal mensen waaraan hij leiding gaf op zijn werk, over materiële zaken en over zijn wereldreizen. Ben loog over een enorme erfenis die hij zou hebben gekregen, zelfs over mensen in zijn persoonlijke omgeving die zouden zijn overleden. Tot hij een nieuwe relatie kreeg. Na zes maanden viel hij door de mand.

"Ik weet het nog, het was 6 mei vorig jaar", vertelt Ben, die niet met zijn achternaam in de krant durft. "Ik was net bij haar ingetrokken. Die dag was haar laatste werkdag in het zuiden van het land. Omdat er een afscheidsfeestje was georganiseerd, ging zij met de bus heen en zou ik haar met de auto komen ophalen. Met een Alfa Romeo 156, die zogenaamd in een loods stond. Maar ik had helemaal geen auto. Dus ik stuurde een sms'je dat de auto gestolen was, maar ze geloofde me niet. Ze heeft de bus naar huis terug genomen en heeft het een week later uitgemaakt. Ze had al langer twijfels over mijn grootse verhalen. Achteraf denk ik dat ik tegen de lamp moest. Het ging zo niet langer."

Ben is een pathologisch leugenaar, ook wel aangeduid als pseudologica fantastica. "Iemand die ziekelijk liegt", vertelt Corine de Ruiter, hoogleraar forensische psychologie aan de Universiteit van Amsterdam en tevens werkzaam bij het Trimbos-instituut. Ze heeft onderzoek gedaan naar personen die veroordeeld zijn tot tbs, waaronder ook veel pathologisch leugenaars. "Zij verzinnen hele levensverhalen." Ze bouwen een schijnwereld op en hebben een onweerstaanbare neiging om gefantaseerde gebeurtenissen te presenteren als de waarheid.

Magnetron

Ben begon ruim tien jaar geleden met liegen. "Mijn eerste grote leugen vertelde ik toen ik bij vrienden thuis aan het computeren was terwijl zij de stad ingingen. Ik wist dat ze 700 gulden hadden klaar liggen om de volgende dag een magnetron te kopen. Dat geld heb ik in mijn zak gestoken. Toen zij thuis kwamen en vroegen waar dat geld was, heb ik glashard ontkend."

Vanaf toen werd het liegen steeds ziekelijker. "Ik loog tegen mijn toenmalige baas dat mijn vader was overleden en dat hij zeven hotels in Singapore had en twee in New York. Er zou een vermogen van 400 miljoen gulden vrijkomen. Door mijn baas werd ik geïntroduceerd bij een vermogensbeheerder, ik deed een testrit voor een Ferrari 350 en zocht naar een huis van 4,5 miljoen gulden. Op het moment dat het me te heet werd onder mijn voeten, zegde ik mijn baan op met de smoes dat ik de verouderde hotels ging opknappen. Ik verhuisde naar een andere stad en zocht een nieuwe job. Zo heb ik dat de afgelopen tien jaar steeds gedaan. Vrienden had ik niet."

Bill Clinton

Het wemelt van de beroemdheden die het niet zo nauw nemen met de waarheid. "Ik had geen seksuele relatie met die vrouw, Miss Lewinsky", zei Bill Clinton in 1998 tegenover een miljoenenpubliek, maar de spermavlekken op Lewinsky's jurk spraken boekdelen. Ook in Nederland haalden grove leugens de krantenkolommen. Die van staatssecretaris Philomena Bijlhout in 2002 over haar betrokkenheid bij de volksmilitie van de Surinaamse legerleider Bouterse. Of die van oud-Tweede-Kamerlid Tara Singh Varma. In 2001 verliet zij de kamer omdat zij een ongeneeslijke vorm van kanker zou hebben. Willibrord Frequin verzon ooit een reportage voor Brandpunt over handel in mensenhoofden. Acteur Jules Croiset zette zijn eigen ontvoering in scène.

Waarheid

Wanneer liegen we pathologisch en wanneer voor ons bestwil? Professor Corine de Ruiter: "Als je een smoesje verzint omdat je geen zin hebt in een afspraak, vind ik dat functioneel liegen. Je wilt iemand namelijk niet kwetsen met de waarheid. Wanneer in een Amerikaans restaurant de bediening vraagt hoe het met je gaat, antwoord je ook 'goed', los van hoe je je voelt. Op zo'n moment is het niet de bedoeling je doopceel te lichten. Het is liegen ja, maar het heeft geen consequenties voor de omgeving."

Dat heeft pathologisch liegen doorgaans wel. Het is een vorm van aandacht trekken, net als andere aandoeningen die onder die noemer vallen. Zoals het syndroom van Münchhausen waarbij patiënten lichamelijke ziekten en klachten simuleren. Het gaat om enkele procenten van de patiënten, die een behoorlijke aanslag plegen op de medische voorzieningen. In een Canadees onderzoek naar steentjes bestaande uit onder andere zouten en eiwitten die in urinewegen ontstaan (calculi) bleek 3,5 procent van de mensen eigenhandig straatsteentjes aan hun plas te hebben toegevoegd!

En dan is er nog het Syndroom van Münchhausen by Proxy, een zeldzame afwijking waarbij meestal vrouwen hun kinderen lichamelijk letsel aanbrengen om aandacht van de doktoren te krijgen. "Mensen die pathologisch liegen nemen het niet zo nauw met de waarheid, fantaseren dingen omdat dat een kick geeft", vervolgt de hoogleraar. "Men wil weten hoe ver je kunt gaan. Zo van 'Kijk eens hoe ik iedereen in mijn zak steek?' Vaak liegen ze bewust om er zelf beter van te worden of om een slachtofferrol te kunnen vervullen. Het geeft een gevoel van macht de waarheid niet te vertellen. En je kunt je misschien voorstellen dat als je één keer een groot leugen vertelt, je daarna niet meer kunt stoppen."

Dat gevoel herkent Ben wel. "Leugen op leugen stapelde zich op, het werd een hele levenswijze. Ik heb enorme schulden gemaakt om de schone schijn op de houden. Hoe ik op de verhalen kwam? Ze zijn allemaal terug te voeren op wat ik gelezen heb, gezien op tv of op wat anderen hebben meegemaakt. Zo vertelde ik mijn ex dat ik op mijn zestiende met 25 gulden het ouderlijk huis uitgevlucht was en vervolgens drie jaar de wereld over getrokken ben en een jaar in Sydney woonde. Ik kon die stad uittekenen, maar ik was er nooit geweest."

Hoewel ons als kinderen wordt verteld niet te mogen liegen, leren we al snel dat het verdraaien van de feiten soms loont. Wat cijfers over liegen: een kwart van de sollicitanten liegt in brieven en c.v.'s. Vrouwen jokken vooral sociaal (valse complimenten) en over relaties, mannen over status en uit eigenbelang. De meeste leugens worden tegen vreemden verteld. Overigens is liegen niet altijd slecht. Je kunt iemand onnodig kwetsen met de waarheid. Volgens de Amerikaanse psychiater Charles Ford, die een spraakmakend boek schreef over liegen, hebben mensen die regelmatig creatief met de waarheid omgaan een beter sociaal leven en zijn psychisch meer in evenwicht. Denk aan de topsporter die in zijn overwinning gelooft of de kankerpatiënt die ervan overtuigd is dat hij zal genezen. Hoogopgeleide mensen blijken overigens de beste leugenaars.

"Macht kan corrumperen", stelt de hoogleraar. "Er zijn veel machtige mensen die het niet zo nauw nemen met de waarheid. Kijk maar naar het bedrijfsleven: Ahold, de bouwfraude. Of naar de politiek. Als je het goed doet, liegen, kun je er heel ver mee komen in het leven. En dan doel ik niet op de pathologisch leugenaars die altijd en iedereen besodemieteren en daar eigenlijk niet meer mee kunnen stoppen, maar op diegenen die op het juiste moment liegen, af en toe dingen verdraaien of informatie achterhouden, bepaalde dingen verzwijgen teneinde iets te bereiken."

De oorzaken voor pathologisch liegen zijn talrijk, maar veel mensen die lijden aan pseudologica fantastica hebben in hun jeugd een gebrekkige morele ontwikkeling doorgemaakt of er liggen trauma's ten grondslag aan de drang te liegen.

Ben zoekt de oorzaak van zijn pseudologica fantastica in zijn jeugd. "Mijn ouders zijn Jehova's getuigen en waren erg in zichzelf gekeerd. De buitenwereld was eng. Ik ben een nakomertje. Mijn echte vader overleed toe ik vijf maanden oud was. Toen ik drie was hertrouwde mijn moeder, maar ik kon totaal niet met mijn stiefvader opschieten, moest op mijn tekenen lopen voor hem. Uit wanhoop, angst en onzekerheid ging ik dingen verzinnen om maar geaccepteerd te worden."

Volgens professor Corine de Ruiter zijn pathologisch leugenaars moeilijk te behandelen omdat het een diep ingesleten gewoonte is, zijzelf doorgaans niet onder hun gedrag lijden en omdat je nooit weet wanneer iemand de waarheid vertelt over bijvoorbeeld jeugdtrauma's.

Ben gaat sinds een half jaar wekelijks naar therapie. "Ik moet ermee leren omgaan, zeg maar 'tot de dood ons scheidt'. Ik ben blij dat ik door mijn ex, met wie ik nog steeds goed contact heb, tegen de lamp ben gelopen en nu eindelijk kan erkennen dat ik een probleem heb. Ik zie nu in hoeveel pijn en leed ik anderen heb bezorgd", vertelt Ben die veel steun vindt bij Pinokkio, een lotgenotenmailgroep op internet. " Ik heb mijn familie, werkgever en andere mensen in mijn omgeving over mijn problemen verteld. Toen bleek dat iedereen mij altijd met een korreltje zout nam. Wanneer ik voor het laatst gelogen heb? Een week geleden. Over een e-mail die ik niet had verstuurd, maar zei wel gedaan te hebben. Maar het gaat de goede kant op."

Wilt u reageren op dit artikel, klik dan hier