Zwijgzame oma inspireerde
Judith Koelemeijer tot schrijven familiekroniek
Op zoek naar de bloedband

door Marjolein Hurkmans

Van tuinman tot tuincentrum. Vroeger was de familie Koelemeijer een begrip in Noord-Holland. De katholieke familie uit Wormer bezat een aantal tuincentra en was een van de eerste die de verkoop van bomen en planten combineerden met modeltuinen die vanuit heel Nederland werden bezocht door amateur-tuiniers die inspiratie wilden opdoen. Inmiddels zijn de tuincentra verkocht, maar in de vergetelheid raken, zal de familie voorlopig niet. Nichtje Judith Koelemeijer heeft weliswaar geen groene vingers, maar wel een prachtige pen. Zij schreef daarmee Het zwijgen van Maria Zachea - Een ware familiegeschiedenis, een non-fictie-boek dat leest als een roman en waarin zij haar ooms en tantes hun jeugd laat beschrijven.

Maria Zachea zat voor het raam en zei geen woord. Acht jaar lang werd ze alleen maar ouder en hulpelozer en ze bleef zwijgen tot ze in 1997 op haar 89ste uiteindelijk stierf. Kleindochter Judith Koelemeijer (34) raakte zo geïntrigeerd door haar stille grootmoeder dat ze besloot een boek over haar familie te schrijven. Ze interviewde daarvoor haar elf ooms en tantes en haar vader, die sinds Maria's hersenbloeding om de beurt voor haar zorgden.

Judit Koelemeijer: "Uiteindelijk durfde ik zelfs aan oudere tantes te vragen of ze wel als maagd het huwelijk ingingen." FOTO: PETER ZONNEVELD

"Toen de broers en zussen besloten zelf voor hun moeder te zorgen en haar niet naar een verzorgingshuis te brengen, hadden ze nooit gedacht dat haar ziekbed zo lang zou duren. Mijn oma woonde naast het huis van mijn ouders. Telkens als ik 'thuis' kwam, zag ik haar voor het raam zitten, met een van mijn familieleden om haar heen scharrelend. Dat fascineerde me enorm."

"Ik vroeg me af wat er in de kinderen omging. Altijd waren ze onderdeel geweest van een groot gezin en nu hadden ze dan eindelijk hun moeder om de beurt voor zichzelf. Alleen sprak zij nu niet meer met hen. Hoe ervoeren ze dat, spraken zij wel tegen haar? Vertelden zij dingen die ze haar in hun jeugd niet konden zeggen? Ik zag daar onmiddellijk een boek in."

Maria Zachea zei de laatste acht jaar van haar leven geen woord meer. EIGEN FOTO.

Maar Het zwijgen van Maria Zachea (uitgeverij Plantaan) is meer dan het verhaal van een willekeurige katholieke familie. "Mijn oudste tante werd geboren in 1934 en is bijna 20 jaar ouder dan mijn jongste oom. Hoewel ik in eerste instantie bang was dat ik een boek aan het maken was dat weliswaar leuk was voor familieleden, maar totaal oninteressant voor anderen, realiseerde ik me al schrijvende dat het behalve een familieverhaal, ook een stukje van onze recente geschiedenis was dat ik vertelde. Immers, in het tijdsbestek dat het boek beschrijft is onze maatschappij enorm veranderd. Waar het in de tijd van Jan, die van 1941 is, nog om een strikt geordend leven ging, de verzuiling ten top, zaten mijn oma en opa tijdens de puberteit van hun jongere kinderen midden in de jaren '60. Jan ging nog met de handkar naar zijn werk, Guus discussieerde over Marx en draaide muziek van The Doors. De oudste kinderen hebben heel andere ouders gehad dan de jongste. Mijn boek is uiteindelijk dan ook een document geworden dat de enorme veranderingen beschrijft die onze maatschappij onderging tussen de jaren '30 en de jaren '70."

Overstag

De familie Koelemijer. EIGEN FOTO.

Eigenlijk heeft Judith zelf haar grootmoeder nauwelijks gekend. "Het was geen oma van cadeautjes en logeerpartijtjes", vertelt ze. "Daarvoor had ze te veel kinderen en kleinkinderen. Als wij vroeger bij oma en opa kwamen, speelden we vooral met de neefjes en nichtjes, dat waren er bijna dertig." Dat Maria inmiddels na haar dood alsnog een onlosmakelijk deel van Judith's belevingswereld is gaan uitmaken, komt dan ook vooral door de verhalen van de ooms en tantes. "Toen ik in eerste instantie met dit idee kwam, was niet iedereen meteen enthousiast", vertelt ze. "'Moeder zou nooit willen dat we de vuile was buiten hingen', was het commentaar. Ik ben echter blij dat uiteindelijk toch iedereen overstag ging. Mijn boek was minder compleet geweest als ik een broer of zus niet had kunnen interviewen."

"Het was wel even moeilijk om de rol van nichtje los te laten en de familie als journaliste te benaderen", geeft ze toe. "In totaal heb ik vier jaar aan dit boek gewerkt, dus ik had de tijd om in die rol te groeien. Gaandeweg werd ik beduidend professioneler en uiteindelijk durfde ik zelfs aan de oudere tantes te vragen of ze wel als maagd het huwelijk ingingen."

Maria Zachea tussen drie van haar kinderen in de jaren zestig. EIGEN FOTO.

"Ik denk dat ik in mijn beschrijving ook af en toe milder ben dan ik geweest zou zijn als het om wildvreemden zou zijn gegaan. Je wilt toch ook na het verschijnen van het boek op de familiefeestjes kunnen komen. Aan de andere kant leent het zich ook helemaal niet om venijnig uit te halen naar de verschillende hoofdpersonen. Ik heb ze bewust in hun waarde gelaten, vond het interessanter om vanuit mededogen te schrijven. De herinneringen van de een zijn evenveel waard als die van de ander, ook al lijken de feiten elkaar tegen te spreken. Het gaat er toch om hoe iemand persoonlijk een bepaalde gebeurtenis heeft ervaren. Dat is voor iedereen verschillend. Zo heeft het ene kind het gevoel dat hij nooit door zijn moeder werd geknuffeld, terwijl de ander vertederd vertelt hoe zij hem over zijn hoofd aaide als ze langs het bankje liep waarop hij zat te lezen. Mijns inziens zijn allebei hun ervaringen even wáár."

"Waarschijnlijk zullen ze zelf ook erg van het boek opkijken. Iedereen heeft alleen zijn of haar eigen hoofdstuk gelezen. Ze zullen allicht commentaar hebben op elkaars verhalen. Zo van: 'Zoals jij je moeder herinnert, zo was het helemaal niet'. Aan de andere kant denk ik dat dat voor broers en zussen uit andere gezinnen ook geldt. Je hebt je eigen persoonlijkheid en dat kleurt je herinneringen."

Eigen theorieën

Ieder kind heeft ook zo zijn eigen theorieën over de oorzaak van het zwijgen van zijn moeder. De een denkt dat haar stilte het gevolg is van haar hersenbloeding, de ander wijt het aan beginnende dementie en een derde gaat ervan uit dat moeder niets meer zegt omdat ze boos is dat ze na haar beroerte afhankelijk werd van haar kinderen. "Zelf denk ik dat je het moet zoeken in een combinatie van een aantal factoren", zegt Judith. "Ik denk niet dat ze kwaad was, maar misschien was ze het wel met een aantal dingen niet eens. Vrouwen van haar generatie hebben geleerd zich zwijgend te schikken in de omstandigheden en ik geloof dat zij dat vooral in het begin van haar aftakeling ook deed. Maar voor een vrouw van haar generatie die altijd de scepter heeft gezwaaid over een gezin met oorspronkelijk dertien kinderen moet het enorm vernederend zijn geweest dat diezelfde kinderen haar nu moesten verzorgen en verschonen. In de latere jaren werd ze waarschijnlijk ook dement."

Judith begon al in 1997 met haar project en zegde uiteindelijk zelfs haar baan op om fulltime aan het boek te kunnen werken. "Het was een enorm karwei", geeft ze toe. "Het moeilijkste vond ik het nog om anekdotes weg te gooien. Ik heb zoveel prachtige verhalen gehoord, maar ik moest selecteren. Dan kwam ik bij mijn vader en dan zei hij: 'heb ik je eigenlijk al verteld van die keer dat een koe mijn sok had opgegeten?' en dan dacht ik 'nee, niet nóg meer'."

"Toen ik hier aan begon, had ik geen bijzondere band met mijn ooms en tantes. Ik kende ze nauwelijks. Op feestjes klit de familie van mijn vader bij elkaar en dan maken ze bijzonder veel herrie. Nu heb ik met iedereen toch een bepaalde band opgebouwd. Onlangs zat ik op een verjaardag met een van de tantes te praten. Mijn zus vroeg later: 'Jeetje, wat had je nou toch met haar te bespreken?'. Meteen daarna realiseerde ze zich dat het waarschijnlijk met mijn boek te maken had: 'Jij hebt nu natuurlijk met iedereen wat', zei ze. En dat is ook zo, hoewel ik mezelf nu het boek af is eerlijk gezegd niet zomaar bij ze op visite zie gaan."