Baron Hugo van Lawick: "Ik film alleen puur natuur"

In het Tuschinski Theater in Amsterdam vond de Koninklijke Galapremière plaats van 'Serengeti Symphony', een 90 minuten durende bioscoopfilm over het meest gevarieerde en nog ongerepte natuurgebied, de Serengeti in Tanzania (Oost-Afrika). "Serengeti Symphony is mijn ode aan de Schepper, die het ook niet kan helpen dat massa-toerisme en industrie het laatste dierenparadijs onder de voet dreigen te lopen", zegt de Nederlandse maker Hugo, baron van Lawick (61).

Vorige week vrijdag vond de wereldpremière plaats in Dar es Salaam, hoofdstad van het land dat de Nederlandse edelman en zijn groeiende filmcrew 35 jaar ononderbroken gastvrijheid verleent om haar natuurlijke rijkdommen in meerdere films te vangen. Bij die gelegenheid eerde president Mkapa de meermalen onderscheiden natuurfilmer met het ere-burgerschap van Tanzania. Van Lawick zelf kon daar niet bij zijn. Zijn artsen verboden de ernstig zieke cineast de lange vliegreis naar zijn geliefde tweede vaderland te maken. "Het had weinig gescheeld of ik had mijn levenswerk niet kunnen voltooien."

Serengeti Symphony: Ode aan het laatste paradijs

door Jaap Deltenre

Foto's: Hein van Maasdijk/Hugo van Lawick

In het jachtige Amsterdam heeft Nederlands beroemdste natuurfilmer de onhandige motoriek van een grijsaard die per ongeluk op een houseparty is verzeild geraakt. Ook morgenavond zal hij, ongemakkelijk schuivend op het pluche naast leden van de Koninklijke Familie, de strak geperste smoking graag inwisselen voor zijn gekreukelde safaripak.

"Nederland is mijn vaderland, maar Tanzania is mijn moederland. Daar ligt mijn hart. Ik observeer liever urenlang een hyena, dan dat ik in het middelpunt van de belangstelling sta. In de wildernis van de Serengeti worden geen handen geschud. Ik moet de eerste kolonie bavianen nog tegenkomen, die in applaus uitbarst als mijn camera loopt. Dat is mijn wereld. Na de galapremière ga ik weer zo snel mogelijk terug."

Pijnlijk genoeg bracht de regisseur door ziekte zijn eigen levenswerk ongewild in gevaar.

Er zijn twee Hugo's. De natuurlijke baas van de filmcrew in de bush die geen tegenspraak duldt en urenlang kan wachten op dat ene, perfecte shot van drie seconden. En in Nederland een ietwat wereldvreemde Hugo van Lawick die alle plichtplegingen graag lijkt te ruilen voor een goed gesprek met een chimpansee.

"Chimpansees staan het dichtst bij mensen, of andersom. Ik was getrouwd met Jane Goodall, de grootste chimpskenner aller tijden. Samen maakten we vele films en fotoboeken over deze bijzondere apensoort en kregen een zoon 'Grub' die in het kamp zo'n beetje door chimpansees werd opgevoed. Hij kon de dieren onderscheiden, zoals een stadsjochie automerken."

Het huwelijk liep na tien jaar spaak, maar Jane en Hugo zijn altijd in Oost-Afrika gebleven. Nu al zo'n 37 jaar. Zijn eerste bioscoopfilm 'People of the Forest' in 1989, is het verhaal van drie generaties van twee chimpansee-families, gedurende 25 jaar. "Zo'n film kun je alleen maken als je zo lang met die dieren hebt samengeleefd. Op den duur wordt je dan zwijgzaam en in jezelf gekeerd."

Acht jaar geleden werd Hugo baron van Lawick financieel in staat gesteld zijn droom te realiseren: het maken van bioscoopfilms met de kostbare 35 mm-camera's. Nature Conservation Films bracht door sponsoring en subidies van de Nederlandse en Tanzaniaanse overheid de miljoenen bij elkaar. Het basiskamp aan het Ndutu meer breidde zich uit van drie tot veertig mensen en met Landrovers en trucks.

Na de tweede succesvolle bioscoopfilm 'The Leopard Son' in 1993 zou het oeuvre worden bekroond met de monsterproductie 'Savage Paradise.' Nooit meer iets van gehoord. De stichting die zijn werk steunt is zelfs naar deze film vernoemd.

"Tijdens het filmen bleek de titel Serengeti Symphony de lading beter te dekken. Oorspronkelijk wilde ik de Serengeti laten zien door het oog van een gnoe-kalf tijdens de trek van de Wildebeest. De jaarlijkse marathon door Tanzania en Kenia van honderdduizenden gnoes op zoek naar groenvoer. De meest spectaculaire en wrede volksverhuizing in de natuur waarbij tienduizenden gnoes door roofdieren worden verslonden of verdrinken in de kolkende rivieren. Dat drama wilde ik vastleggen. Maar uitgerekend dat jaar mislukte de migratie. Door de enorme regenval waren de normaliter dorre steppes zo groen als een Fries weiland, waardoor de kudde zich verspreidde over een breedte van honderden kilometers. Voor de eerste keer sinds ik in 1967 m'n tentje in de Serengeti opzette, moest ik de wilde beesten met een verrekijker zoeken. De natuur laat zich niet regisseren. En manipuleren doe ik principieel niet. Ik film puur natuur."

Engelse cineasten hebben onlangs toegegeven tamme dieren in hun natuurfilms op te laten draven. Dat is een hele rel geworden. Van Lawick gruwt van die methoden.

"Mijn eerste werkgevers in Kenia, Armand en Michaela Denis van de in jaren zestig beroemde tv-serie 'Luipaard op schoot', werkten met wel tweehonderd tamme dieren in hun zogenaamde realistische natuurdocumentaires. Als beginnend cameraman was ik daar al fel op tegen. Ze weerden me daarom uit de wildernis. Ik mocht alleen insecten filmen. Die zijn niet de dresseren. Ik heb er nog geen jaar gewerkt."

Leeuwin met welp: "Je kunt niet tegen de dieren zeggen, doe dat kunstje nog eens over"

"Ik schat dat in minstens zeven van de tien natuurdocumentaires wordt gefaked. Vooral de populariteit van natuurfilms op tv en de komst van in natuurdocumentaires gespecialiseerde tv-kanalen hebben het gesjoemel in de hand gewerkt. De concurrentie is enorm, de tijdsdruk groot, evenals de commerciële belangen. Er moet snel en veel worden geproduceerd, terwijl realistische natuurfilms tijdrovend en dus relatief duur zijn. Aan Serengeti Symphony hebben we ruim vijf jaar gewerkt. Het budget van ƒ5,5 miljoen is met ƒ1,5 miljoen overschreden. Maar het resultaat is echt, puur."

Volgens Van Lawick zijn gemanipuleerde natuurfilms kijkersbedrog en immoreel. "Tamme of half-tamme wilde dieren, losgelaten in de wildernis, gedragen zich onnatuurlijk en hebben geen schijn van kans. Voor de sensatie worden ze opgeofferd aan de wrede natuurwetten. Ik heb daar nooit aan meegedaan."

De prijs voor dat principe is een peperdure Serengeti Symphony die ook nog eens volledig uit het tijdschema liep. Sponsors en subsidiegevers werden gek.

"Luister; het maken van een natuurfilm kost veel meer tijd, materiaal en geduld dan een speelfilm. Er is geen script, de Lieve Heer zelf is de grote regisseur. Je kunt niet tegen een luipaard zeggen: doe dat kunstje nog eens over. In de jungle kan je hoofdrolspeler de volgende dag opeens hartstikke dood zijn."

"Met onze licht- en stofgevoelige 35 mm-camera's, noodzakelijk voor een letterlijk haarscherpe bioscoopkwaliteit, zijn we afhankelijk van de lichtkwaliteit van moedertje natuur. In Tanzania, dicht tegen de evenaar, gaat het licht om kwart voor zeven 's avonds uit. In de regentijd die de trek van de wildebeest in de war schopte, was het wolkendek zo dicht dat we van onze brits hoefden op te staan, omdat we toch niet konden filmen. Daar word je nerveus van, maar niet over de kosten."

"Voor de bioscoopfilm van 90 minuten hebben we zeker het twintigvoudige aan materiaal geschoten. Een draaiende camera kost alles bij elkaar ruim 2500 gulden per minuut, een filmrol van vier minuten zo'n 1000 gulden. Daar let je even niet op, als je door de zoeker een jungledier observeert. Dan is het: draaien met die camera en wachten op die twee of drie tellen dat-ie doet waarop je hoopt. Meestal doet hij het niet."

Er waren meer tegenslagen. "Ons zweefvliegtuigje voor het lokaliseren en filmen van dieren, crashte voor de opnamen begonnen. De Amerikaanse piloot kwam daarbij om het leven. We zagen het kistje plotsklaps omlaag storten en weten nog steeds niet wat de oorzaak was."

Pijnlijk genoeg was het de beroemde regisseur zelf die ongewild zijn levenswerk in gevaar bracht. Wekenlang lag hij ziek in zijn tent en moest hij voor spoedopnames marteltochten doorstaan naar het dichtstbijzijnde ziekenhuis. Malaria. Veel te hoge bloeddruk. Geringe longinhoud. Hoestaanvallen als uitbarstingen van de Vesuvius, waardoor de spieren scheurden. Een week voor het gala is zijn favoriete zetel een rolstoel.

"Mijn gezondheidstoestand liet het niet toe om uren in de brandende zon met zware camera's te zeulen en doodstil de wilde dieren te observeren. Mijn plotselinge hoestbuien zouden de beesten opschrikken en doen vluchten. Ook was ik niet in staat met de Landrover over het ruige terrein te raggen. Daarom heb ik mij beperkt tot het filmen van het landschap en de dieren. De actiemomenten en close ups zijn daarom voornamelijk geschoten door mijn eerste cameraman Matthew Aeberhard. Zijn beelden vormen minstens 40 procent van de film."

Serengeti Symphony is de eerste Nederlandse film met het logo van Walt Disney. "Een droom. Ik heb altijd al voor Disney willen werken. Serengeti Symphony bevat alle ingrediënten van de echte Disney-films: humor, ontroering, spanning en vaart, zonder commentaar ondersteund door prachtige klassieke evergreens die door Laurens van Rooyen onder de beelden zijn gezet."

"Na viereneenhalf jaar filmen en zeven maanden monteren, kan ik de film van seconde tot seconde dromen. Tijdens de première zal ik met gesloten ogen luisteren naar de reacties in de zaal en denken aan mijn volgende film, waarvan het script al gedeeltelijk klaar is."