Er blijft genoeg over in
China om je te verbazen

door Gerrit Leeflang

PEKING
De moderne westerse Chinareiziger heeft als hij in Peking uit het vliegtuig stapt heel even het gevoel dat hij na Marco Polo de enige is die het Verborgen Rijk van het Midden ontdekt. Maar de nieuwbakken ontdekkingsreiziger realiseert zich snel dat hij niet alleen is en bovendien het typisch Chinese niet meer voor het opscheppen ligt. Ook China maakt zich op voor de 21e eeuw. Wolkenkrabbers, achtbaans snelwegen, files, mobiele telefoons; wat is het verschil met bijvoorbeeld Europa?

Maar toch, onder dit westerse vernis blijkt nog meer dan genoeg aanwezig te zijn waar je het label karakteristiek aan kan hangen. Er is nog genoeg om je een mensenleven lang over te verbazen. John Reinhardt, directeur van de in 1642 gestichte Hortus Haren, reist regelmatig naar het Verre Oosten om, simpel gezegd, juist die typisch traditionele Chinese zaken in te kopen.

Hij laat in de sinds 1989 geprivatiseerde hortus op verschillende manieren het oude China herleven en voegt daar sinds twee jaar ook een nieuwe Chinees cultureel facet aan toe; het ijsbeeldhouwen.

Inmiddels hebben honderdduizenden de exacte kopie gezien van de Chinese tuin uit de Ming-periode (1368-1644). Het Verborgen Rijk van Ming zoals de tentoonstelling in het Groningse land- schap heet, heeft meer te bieden dan een specifieke tuin alleen. De optredens en attracties belichten China steeds op een andere manier.

Naast de Chinese tuin komt voor de derde keer in een speciale ijshal van 1000 vierkante meter een tentoonstelling met 50 ijsbeelden, die de dierentuin als thema heeft. Het maken van ijsbeelden en ijspaleizen is in Harbin in het noordoosten van China tot kunst verheven. Jaarlijks trekt dit winterse 'Festival van de ijslantaarns' miljoenen voornamelijk Chinese bezoekers.

De Hortus Haren heeft 18 ijsbeeldhouwers uit Harbin aangetrokken om de ijssculptures ter plekke te maken met ijsblokken die per trein uit Finland worden aangevoerd. De ijsshow in een hal waar het constant 10 graden Celsius is gaat eind maart van start en duurt tot 6 juni. Daarna maakt deze plaats voor het sprookjesachtige decor van de hutongs van Peking; de oude stadsstegen, die zo typisch voor de Chinese hoofdstad zijn, maar momenteel op grote schaal door hoogbouw worden bedreigd.

Foto's Gerrit Leeflang

De hutongs zijn voor Peking wat de Jordaan voor Amsterdam is. Het zijn de musea van de volksgebruiken en -charmes en zorgen voor het behoud van ingesleten patronen van het sociale leven van het volk. De Harense hutongs zullen worden bevolkt door 150 bijna levensechte Chinezen van was, die door een speciale atelier in de havenstad Tianjin worden gemaakt.

Zoals een goed inkoper betaamt zoekt John Reinhard alles ter plekke zelf uit. We volgden de hortusdirecteur op zijn inkoopronde naar Harbin, Peking en Tianjin.

In een park even buiten Harbin staan honderden sneeuwsculptures.

China kent de laatste jaren een groeiend aantal luchtvaart- maatschappijen. De grote drie zijn Air China, China Eastern en China Southern Airlines. De laatstgenoemde is voor 67 % van de Chinese overheid en 33 % staat genoteerd op de beurzen van New York en Hongkong.

China Southern Airlines heeft een jonge vloot van 70 Boeings en daarnaast zijn onlangs 20 Airbussen besteld. Deze zomer breidt CSA zijn vluchten van Schiphol naar China uit van twee naar drie per week. Eindbestemming wordt Shanghai of Guangzhou (het vroegere Kanton). Peking is een tussenstop. Dit wordt wel de gouden driehoek genoemd. Opvallend is dat vrijwel iedere grote stad zijn eigen vliegtuigmaatschappij heeft. Maar ook hier is de markt in beweging en worden de kleintjes door de grote maatschappijen overgenomen.

Het vliegtuig naar Harbin wordt op het vliegveld van Peking als het ware bestormd. Bij de vliegtuigtrap staat een soldaat die dit gelaten over zich heen laat gaan. Chinezen nemen namelijk aanzienlijk meer handbagage mee dan in de bagagevakken boven de stoelen kan. Wie het eerst komt, het eerst maalt. Het is zaak aanhoudend hinderlijk in de weg te gaan staan, anders verlies je. En dat geldt niet alleen hier. Want wil je in dit land met zijn 1,2 miljard inwoners iets voor elkaar krijgen dan is een beetje duw- en trekwerk toegestaan.

Achter een van de stadspoorten van de oude stad van Tianjin ligt een klein marktpleintje waar het wemelt van de kleine winkeltjes.

Harbin, 1400 kilometer en 100 minuten vliegen van Peking verwijderd, is de hoofdstad van de provincie Heilongjiang in het voormalige Mantsoerije. Een dorp dat sinds het begin van deze eeuw uitgroeide tot een stad met drie miljoen inwoners.

Ooit was het een steunpunt op de route van de Transsiberische Express. Daarom is het niet verwonderlijk dat de Russische invloed zeker in het oude centrum overal zichtbaar is. Straten met elegante Russische gebouwen, een kerk en zelfs een Russisch restaurant, dat tijdens de lunch elke dag afgeladen vol zit.

Vliegtuig- en auto-industrie, 15 universiteiten, onderzoeksinstituten; Harbin is geen slaperige provinciestad. Dicht bij de 1908 kilometer lange Songhuarivier staan talloze luxe hotels, waar taxi's en busjes af en aan rijden. Want Harbin is niet alleen populair in de zomer, maar ook in de winter.

De kou is adembenemend. Meer dan 30 graden celsius onder nul. Toch is het een warme januarimaand. 'Normaal' is het tussen de min 40 en min 50 graden onder nul. Onder de winter wordt niet altijd niet geleden. Er wordt als het even kan met de vrieskou gespeeld. Langs de oevers van de 1 kilometer brede rivier liggen op zijn Russisch parken en brede boulevards met neo-classicistische gebouwen afgewisseld met grote monumenten.

Een duik in de Songhuarivier bij een buitentemperatuur van - 30 graden Celsius. Veel meest oudere bewoners van Harbin zwemmen tweemaal per dag een paar baantjes.

Vanaf een van de theehuizen kan met een hondenslee een ritje gemaakt worden naar het openlucht ijszwembad, dat op een paar honderd meter uit de kust in het dikke ijs is uitgezaagd. Hier trekken twee keer per dag tegen tweehonderd meest oudere Chinezen tussen de 50 en 75 jaar een paar baantjes. Het grootste deel van de zwemmers heeft de handen verpakt in rubber keukenhandschoenen; anders vriest men vast aan de leuning van het trappetje. De een laat zich in water zakken, maar de wat doorgewinterde zwemmer duikt gelijk van een paar op elkaar gestapelde ijsblokken in het net onder het vriespunt liggende water.

Ruige kleine paardjes draven in de verte voor kleurig versierde sleeën over de brede ijsvlakte. Rode vaandels wapperen en de wind doet het met een dikke laag ijs bedekte riet en struikgewas dat in het ondiepe water langs de kant staat kraken. In een park doet een groepje oudere zijn dagelijkse portie tai chi. Als je niet beweegt dan vries je vast.

In een park aan de overkant van de rivier staan tientallen sneeuwsculpturen en op een open plek zijn internationale teams bezig met een snowcarving-wedstrijd. Canadezen, Japanners, Zweden, Maleisiërs, Russen, Singaporezen en een paar teams uit China creëren in twee dagen uit een drie meter hoge samengeperste sneeuwkubus een kunstwerk. Uiteindelijk wint het Russische team.

Deze sneeuwbeeldenexpositie haalt het in omvang, en in kwaliteit niet bij de grote ijsbeelden en -gebouwen in het Zaolinpark in de stad. Trots laten de Chinese ijsbeeldhouwers hun werk zien, dat 's avonds feeëriek van binnenuit verlicht is. De honderden beelden, pagodes en andere gebouwen van ijs hebben een grote aantrekkingskracht. Taxi's rijden af en aan. Lange rijen nieuwsgierigen schuifelen onder de grote ijspoort naar binnen, ijspret in hun ogen.

Dat het hebben van relaties heel belangrijk is, laten de ijsbeeldhouwers merken, als ze de volgende dag een legerescorte hebben geregeld om ons naar het vliegveld te begeleiden. Met loeiende sirenes vliegen we over de brede straten, rode stoplichten hebben geen betekenis, een dubbele streep evenmin. Even schrikt de heerlijke chaos, die hier verkeer heet.

Het jaarlijks terugkerende 'Festival van de Lantaarns' zoals de grote ijsshow in Harbin heeft telt honderden beelden en vele gebouwen van ijs.

Reinhards zakenrelaties staan op het vliegveld van Peking klaar om ons over een 120 kilometer lange vierbaans tolweg naar Tianjin te brengen. De vangrails zijn net zoals thuis; het dak boven de tolhuisjes heeft Goddank een Chinese snit, anders was het net de autoroute Metz-Nancy.

De directeur van het wassenbeeldenatelier schenkt thee en biedt ons appels aan. Hij verzekert, dat deze heel anders én beter smaken dan de Europese. We liegen niet als we beleefd verklaren dat hij gelijk heeft. Speciaal voor de gelegenheid zijn een aantal kunstenaars samen in een kamer geplaatst. Een modelleert in klei een oude mannenkop. Een ander plaatst een voor een echt haar in een wassen schedel. Een kant en klaar jonge vrouwenhoofd kijkt vanaf de tafel een beetje verloren voor zich uit. Handen hangen aan de muur. Het is morbide; ik mis de plassen bloed.

Tianjin staat bekend om zijn handbeschilderde aardewerk beeldjes en de geschilderde nieuwjaarskaarten zijn in heel China beroemd.

Tianjins geschiedenis gaat 6000 jaar terug. Een kleine nederzetting is uitgegroeid tot een metropool met bijna 10 miljoen inwoners, die direct onder de centrale regering ressorteert. Ook hier domineren wolkenkrabbers de skyline.

Toch rest van de oude stad nog een aanzienlijk gedeelte. Als we onder een solide antieke stadspoort doorstappen is het alsof we aan de andere kant van een spiegel zijn beland. Nauwe straatjes, een en al winkel. Af en toe een pleintje. Een tempel waar een jongetje in aanbidding op de grond geknield ligt. Jonge vrouwen in elegante westerse kleren. Arbeiders in lange gewatteerde groene jassen lopen achter ons aan. Hoge boomdikke kale palen wachten op feestelijke vaandels. Een flard muziek lijkt zich te mengen met de geur van gepofte aardappels. "Look, look, buy." Het China uit mijn dromen, maar de werkelijkheid is anders.

Een deel van die werkelijkheid is de burgeroorlog eind jaren veertig tussen de communisten en de nationalisten. Buiten Tianjin aan de Zivarivier ligt het grote, op een atoomcentrale lijkende, Pingjin Campaign Memorial Museum. Tijdens een grote veldtocht veroverde de legers van Mao Zedong 50 jaar geleden Tianjin en Peking. Onder de zilveren koepel spelen film, geluid en honderden soldaten van was de militaire campagne na. Tanks rollen voorbij, de stadsmuur van Peking wordt bestormd, legers marcheren en de overwinning wordt gevierd.

Een andere werkelijkheid is de Culturele Revolutie. Veel waardevolle culturele erfgoederen werden vernietigd. Op verschillende plaatsen wordt echter overwogen datgene wat verwoest werd weer op te bouwen. Zo zijn er plannen om grote delen van de stadsmuur rondom Peking, die in de jaren tachtig op een paar stukjes na tegen de vlakte ging terug te brengen.

Een andere werkelijkheid is de moderne hoogbouw in Peking die wordt neergezet ten koste van de traditionele hutongs. Ook hele stroken bebouwing gaan tegen de vlakte voor de verbreding van stadssnelwegen. Maar er is een groeiend besef dat wat er nog staat toch nog eenderde van het stedelijke gebied van Peking behouden moet blijven.

Een goed voorbeeld van de wederopstanding van de hutongs is het gebied Changqiao in het Xicheng district van de hoofdstad. Op ruim vier vierkante kilometer wonen tegen de 80.000 bewoners. In de Liu Yinstraat staat een buurtcentrum, dat ook wordt gebruikt voor de ontvangst van (buitenlandse) bezoekers. Met een gids kan een modern kinderdagverblijf en een hutongwoning bezocht worden.

Hutongs zijn er in alle maten en soorten. Tegen de 360 hebben namen, die vooral slaan op de vorm van de straat, lang kort, breed, maar de rest ("ontelbaar als de haren van een een os") moet het zonder doen. Niet alleen de 'gewone' man woonde in de hutongs. Ook leden van de keizerlijke familie en van de aristocratie woonden in hutongs die aan de oost- en westkant van het paleis, de Verboden Stad, lagen. Een schitterend voorbeeld, open voor publiek, van zo'n adellijk onderkomen is het huis en de tuin van prins Gong vlakbij Liu Yinstraat.

Het mag uniek genoemd dat in een tijd van aantasting van de oude hutongs juist in het Groningse Haren voor het eerst sprake is van hutong-nieuwbouw. Een voorteken voor een ommekeer in de geschiedenis van dit oude Chinese fenomeen?

China Southern Airlines, Stadhouderskade 23/B , Amsterdam, reserveringsnummer 020-4123120.

J.L. Reinhard, directeur van de Hortus Haren, wordt per 1 juni aanstaande algemeen directeur van de Stichting Floriade 2002. Reinhard leidde de uit 1642 daterende Hortus van de Universiteit Groningen na de privatisering in 1989 tot grote bloei. Het bezoekersaantal steeg van 80.000 tot 250.000 vorig jaar. Vooral de exposities als IJs in Beeld zette de Groningse hortus op de kaart van de vaderlandse attractieparken.

Hortus Haren, Kerklaan 34, Haren (Groningen), telefoon 050-6570053.

Publicatiedatum = 20 februari 1999