door Pieter Nijdam PARIJS - Zuid-Afrika kan de vlag uitsteken. Na een gedwongen verblijf van bijna 200 jaar in het buitenland, keert Saartjie Baartman ofwel de Hottentot Venus terug naar haar geboortegrond. De Franse regering geeft daarmee eindelijk gehoor aan de talloze verzoeken van Pretoria om de stoffelijke resten van dit symbool van slavernij en uitbuiting terug te geven.

Het gipsen afgietsel van Saartjie Baartman, zoals het werd tentoongesteld in het Franse Musée de l'Homme in Parijs. (Foto: EPA)

Het bizarre verhaal van de Hottentot Venus begint in 1789, toen in een klein Zuid-Afrikaans dorp van de inheemse Khoi-Khoi-stam een meisje werd geboren. Saartjie had een relatief onbezorgde jeugd en groeide uit tot dorpsschone. Dat bleef ook bij de blanke overheersers niet onopgemerkt.

Op 21-jarige leeftijd werd de welgevormde Saartjie als slavin geronseld door de Nederlandse kolonisten Hendrik en Johan Keizer, die haar doorverkochten aan de Britse scheepsarts William Dunlop. Hij nam haar vanuit Kaapstad mee naar Londen, waar ze onder mensonwaardige omstandigheden werd geëxploiteerd.

Saartjie was verworden tot een kermisattractie op Piccadilly Circus. Tot groot genoegen van het Engelse publiek moest zij dag in dag uit haar opmerkelijke bilpartij etaleren, die zo kenmerkend is voor vrouwen van de Khoi-Khoi ofwel Hottentotten.

In 1814 werd zij verkocht aan een Franse handelaar in exotische dieren. Hij liet haar onder zo mogelijk nog slechtere omstandigheden in een kooi optreden in de straten van Parijs. Een jaar later kwam de inmiddels zieke Saartjie in handen van dr. Georges Cuvier, de grondlegger van de Franse vergelijkende anatomie.

Cuvier vergeleek haar bewegingen met die van een aap en zag zijn theorie over het minderwaardige zwarte ras daarmee bevestigd. De arts meende met haar de 'missing link' te hebben gevonden, de ontbrekende schakel tussen dier en mens.

De doorgaans schaars geklede Saartjie bleek niet bestand tegen het koude en vochtige Europese klimaat. Zij werd steeds zieker en overleed op 26-jarige leeftijd aan een longontsteking. Daarmee was echter geen einde gekomen aan haar "koloniale, racistische en seksistische uitbuiting", zoals de huidige minister Roger-Gérard Schwartzenberg van Onderzoek deze week in de Franse Senaat omschreef.

Dr. Cuvier liet van Saartjies lichaam een gipsen afgietsel maken, alvorens haar te ontleden. Haar genitaliën werden vervolgens op sterk water gezet en dienden wederom als attractie voor het nieuwsgierige publiek. Volgens de anatoom werden met de bovenmatige omvang van haar schaamlippen de primitieve seksuele driften van de Afrikaanse vrouw aangetoond.

Uiteindelijk kwamen haar botten, de potten met lichaamsdelen en het gipsen beeld in het Musée de l'Homme aan de voet van de Eiffeltoren terecht. Ook daar diende de Hottentot Venus vele decennia als publiekstrekker. In 1976 belandden haar stoffelijke resten in de catacomben van het museum, waar zij werd vergeten.

Bijna twintig jaar later kwam in Zuid-Afrika Nelson Mandela aan de macht. Voor het eerst kreeg de culturele identiteit van de zwarte bevolking de erkenning die zij verdiende.

Het was Mandela die in 1994 tijdens een staatsbezoek aan Frankrijk aan president Mitterrand voor het eerst vroeg om de resten van Saartjie Baartman terug te geven.

Nu het Franse parlement groen licht heeft gegeven voor de teruggave, staat niets meer een snelle repatriëring in de weg. Maar of daarmee de Hottentot Venus eindelijk rust zal worden gegund, is zeer de vraag. Hoewel Mandela pleit voor een menswaardige begrafenis, bestaan er in Zuid-Afrika inmiddels plannen om Saartjie opnieuw aan het publiek te tonen. Maar dit keer als symbool van overwinning op de racistische en seksistische uitbuiting door de blanke koloniale overheerser.

zoek naar gerelateerde artikelen

za 2 februari 2002