Het communisme is met een daverende klap ingestort en afgedankt als onwerkzaam model voor economische welvaart. Het Maoïsme wordt in China nog met de mond beleden, maar de maatschappij ontwikkelt zich daar razendsnel naar kapitalistisch model. Het Leninisme flopte al eerder en het socialisme lijkt zich in een identiteitscrisis te bevinden, waarbij veel links wordt gesproken, maar nog veel meer rechts wordt gedaan.

Zelfs in het zogenoemd socialistisch getinte Nederland is de afbraak van de sociale voorzieningen in volle gang, ten gunste van méér marktwerking (lees: kapitalisme). In Cuba en Nood-Korea hangt men nog wat half communistische theorieën aan, maar deze landen zijn zo arm dat ook daar de bevolking snakt naar een meer kapitalistische aanpak.

Vooral voor de filosofen van de werkende klasse moet dit een ontnuchterende ervaring zijn. Want hen is door de harde praktijk ingepeperd dat de theorieën van Karl Marx, die wetenschappelijk zou hebben aangetoond dat het kapitalisme zou instorten omdat het zichzelf vernietigde, de plank zo niet geheel, dan toch grotendeels mis sloegen. Het meest kapitalistische land ter wereld, Amerika, heeft de hoogste welvaart. Meer dan ooit lijkt de wereld van nu op de kapitalistische wereld waarin Marx zijn befaamde boek 'Das Kapital' schreef, dat in 1867 verscheen.

Karl Marx (1818-1883) was een imponerend filosoof, econoom, schrijver en visionair. Hij geldt als het geestelijk brein van de arbeidersbeweging en boeman van de bourgeoisie, de gegoede burgerij die het geld en de macht bezit. In zijn tijd was de situatie van de arbeidende klasse erbarmelijk: extreem lange werktijden, weinig loon, kinderarbeid, ziekte en een totaal gebrek aan sociale voorzieningen. Maar Marx had voor het proletariaat een soort heilsboodschap. Het kapitalisme zou zichzelf vernietigen en het proletariaat zou uiteindelijk winnen. Het was wetenschappelijk te bewijzen, zei Marx.

Marx' theorie is in ieder geval geen praktijk geworden. Maar Marx was een intelligente man, die een aantal economische verschijnselen toch wel goed had gezien. Zo voorspelde hij dat de grote bedrijven steeds groter zouden proberen te worden. Ze zouden elkaar opkopen zodat er alleen nog maar monopolies zouden bestaan. Dat was de 'Konzentrationstheorie'. Inmiddels worden we iedere dag inderdaad verrast doordat mammoetbedrijven elkaar in steeds sneller tempo overnemen. Het onvoorstelbare bod van de Amerikaans-Britse combinatie Vodafone op het Duitse Mannesmann (ƒ273 miljard) is daar het laatste bewijs en voorlopig hoogtepunt van.

Het streven van al deze bedrijven om groter te worden en de productie steeds efficiënter te organiseren zou volgens Marx leiden tot 'Verelendung' van de arbeiders. Zij zouden het dus steeds ellendiger krijgen totdat de bom zou barsten. In de achter ons liggende jaren is de positie van de arbeider echter eerst nog flink verbeterd, vooral natuurlijk door het krachtige optreden van vakbonden overal ter wereld. Maar de laatste jaren lijkt daarin weer een kentering te komen.

Vooruitgang is tegenwoordig vooral Amerikanisering. Iedere econoom wijst er op dat in de VS de arbeidsmarkt flexibeler is, wat niets anders betekent dan dat men daar veel gemakkelijker en tegen veel lagere kosten ontslagen kan worden dan bijvoorbeeld in het sociaal georganiseerde Nederland. Maar ook blijkt dat men nauwelijks aan de gestegen welvaart kan deelnemen als men in een gezin slechts één kostwinner heeft. De opkomst van de tweeverdieners maskeert dat. De werkdruk neemt overal toe omdat bedrijven proberen met minder mensen meer te produceren. Stress en 'burn out' beginnen nationale volksziektes te worden.

Hier en daar gaan al stemmen op om de werkweek weer te verlengen of in het weekeinde door te laten werken. Anderen willen de pensioengerechtigde leeftijd optrekken zodat 'de arbeider' nog langer moet werken in zijn leven. Zelfs winstgevende bedrijven verplaatsen hele fabrieken naar lage-lonen-landen waardoor men af en toe, voorlopig vooral in de VS, wordt opgeschrikt door massa-ontslagen. En wie niet continu voor de eigen bijscholing zorgt, ziet zijn positie op de arbeidsmarkt afbrokkelen. De bestaanszekerheid van de werknemer wordt minder en minder. Dat is ook een vorm van 'Verelendung'.

Marx voorspelde een continu dalende winstvoet voor het bedrijfsleven. Daar is echter nog weinig van te merken en de meeste grote bedrijven tonen zelfs een voortdurend stijgende absolute winst. De 'klassenstrijd' tussen proletariaat en bourgeoisie, volgens Marx de grote katalysator van de revolutie, is aan het vervagen. De vakbonden worden meer en meer ingekapseld in een soort consensus-model en prediken zeker geen revolutie meer. De werknemers krijgen winstdelingen, aandelen en opties en gaan steeds meer beleggen als ouderwetse kapitalisten. Bij het softwarebedrijf Microsoft bijvoorbeeld werkt vrijwel niemand voor het salaris. De werknemers willen personeelsopties en vele honderden zijn daar al multimiljonair, dus een soort kapitalist, mee geworden.

De vraag rijst wat de toekomst van het kapitalisme is. Immers, de geschiedenis leert dat linkse en rechtste ideologieën de neiging hebben elkaar in de loop van de tijd op te volgen. Het ziet er naar uit dat het kapitalisme, in een al dan niet gematigde vorm, het nog wel enige tijd zal uithouden. De volgende eeuw wordt waarschijnlijk de eeuw van de Chinese intrede in de wereldmarkt. En de Chinezen omarmen het kapitalistisch denken tamelijk enthousiast, zo blijkt uit de paar afgelopen jaren. In de VS, het rijkste en machtigste land ter wereld, is het kapitalisme nog steeds de enige ideologie. Deze twee supermachten vormen dus de grote motor.

Onlangs was Paul Krugman in ons land. Deze meest spraakmakende econoom van de VS keek ook even in de toekomst. Zijn diagnose: "Het kapitalisme moet het wel heel slecht doen willen de mensen het de rug toekeren."