Geliefd en gewaardeerd
om 32 jaar koningschap

Een beter compliment kan een oma niet krijgen. Prins Willem-Alexander zei in 1997 dat hij het meeste affiniteit had met de werkwijze van zijn grootmoeder Juliana. Het kwam erop neer dat hij als koning meer op Juliana wilde lijken dan op zijn eigen, in allen opzichten vorstelijke moeder Beatrix.

Niet te groot om zelf een kopje in te schenken.

Juliana stond en staat voor warmte, hartelijkheid, emotie en eenvoud. Ze had hoge waarden: voelde oprecht sterk voor de minder bedeelde medemens en was vredelievend. Ze was gelovig, creatief, schuchter, had de pest aan protocol en pers maar hield wel degelijk van een lolletje. En ze had het lang niet gemakkelijk. Door al die eigenschappen en omstandigheden nam 'Juliaantje' of ,de Juliaan' het hele land voor zich in. Maar Juliana had ook een eigen mening en een eigen wil. Ze kon ronduit koppig zijn.

Jong en sociaal bewogen

Prinses Juliana Louise Emma Marie Wilhelmina wordt op 30 april 1909 geboren in paleis Noordeinde in Den Haag als enige kind van koningin Wilhelmina en prins Hendrik. De vreugde is groot, want het voortbestaan van het Oranjehuis was onzeker. Eerdere zwangerschappen van Wilhelmina mislukten.

Wanneer Juliana zes jaar is besluiten haar ouders haar, op advies van pedagoog en onderwijsdeskundige Jan Ligthart, klassikaal lager onderwijs te laten geven in paleis Huis ten Bosch. Het wordt een kleine klas met uitgelezen mede-leerlingen. Wilhelmina geeft zelf godsdienstonderwijs en Juliana zal haar levenlang zeer religieus blijven en zelfs een hang naar het mystieke vertonen.

De opvoeding van Juliana verloopt sneller dan bij de meeste kinderen, omdat de grondwet bepaalt dat de prinses op haar 18e jaar haar moeder moet kunnen opvolgen. Na vijf jaar lager onderwijs krijgt ze in privé-lessen de belangrijkste vakken van de HBS en het gymnasium om eerder dan leeftijdgenoten hoger onderwijs te kunnen volgen.

Van 1927 tot 1930 volgt Juliana colleges aan de Rijksuniversiteit in Leiden. Haar vakkenkeuze is afgestemd op haar toekomstige taak als koningin en haar persoonlijke belangstelling voor literatuur en godsdienst. De studie wordt afgesloten met een erepromotie tot doctor in de letteren en de wijsbegeerte, waarbij prof.dr. J. Huizinga als promotor optreedt.

Tijdens de crisisjaren bekommert de prinses zich oprecht om sociale misstanden en richt ze het Nationaal Crisiscomité op, door haarzelf nerveus en ingetogen aangeprezen in een van de eerste geluidsfilms.

Juliana's eerste officiële optreden is het plaatsen van een gedenksteen in de in aanbouw zijnde Julianakerk in Den Haag, op 20 september 1924. Maar het echte werk als troonopvolgster begint op 2 mei 1927, wanneer ze als 18-jarige haar intrede doet in de Raad van State, het hoogste adviescollege van regering en koningin, met die koningin zelf als voorzitter. Op 20 september van datzelfde jaar woont ze voor het eerst de opening van de zitting van de Staten-Generaal bij.

Prinses Juliana ontpopt zich steeds meer als een sociaal bewogen vrouw die het contact met de burgers niet schuwt. Behalve erepresidente van het Nationaal Crisiscomité wordt ze voorzitter van het Nederlandse Rode Kruis.

Bernhard komt

Intussen maken ministerraad en koningin zich zorgen over de ongehuwde status van de troonopvolgster. Wilhelmina raadpleegt vice-voorzitter Beelaerts van Blokland van de Raad van State. In 1936 zijn de zorgen voorbij: op 8 september 1936 verlooft de 27-jarige Juliana zich met de 25-jarige Duitse prins Bernhard zur Lippe-Biesterfeld, die ze heeft leren kennen tijdens een vakantie in Oostenrijk. Even kan de natie de ellende van de economische crisis vergeten en is getuige van het huwelijk dat op 7 januari 1937 in Den Haag wordt gesloten. De prinses is erg verliefd en Bernhard toont haar tijdens een langdurige huwelijksreis door verscheidene landen 'de wereld'.

Het paar vestigt zich op paleis Soestdijk in Baarn, dat als geschenk van de bevolking gedeeltelijk is opgeknapt. Groot is de vreugde van het paar en in het land wanneer op 31 januari 1938 een baby wordt geboren: prinses Beatrix. Het voortbestaan van het Huis van Oranje is verzekerd. Kort voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, op 5 augustus 1939, krijgt het prinselijk paar een tweede kind, dat de naam Irene (Vrede) krijgt.

Oorlog en verwijdering

Na de Duitse inval op 10 mei 1940 ziet de koninklijke familie zich genoodzaakt het land te verlaten. Koningin Wilhelmina en prins Bernhard wijken uit naar Londen. Prinses Juliana en de kinderen reizen via Londen door naar Ottawa in Canada. Daar ziet in het gemeentelijk ziekenhuis, waarvan de verloskamer bij speciale wet tot tijdelijk Nederlands grondgebied is verklaard, op 19 januari 1943 het derde kind het levenslicht: prinses Margriet. Intussen beleeft Bernhard in Londen misschien wel de mooiste tijd van zijn leven. De lange verwijdering zal het huwelijk geen goed doen. De verbintenis zal stand houden, maar in de loop der jaren moet Juliana zien hoe Bernhard meer en meer als bon vivant te boek komt te staan. Het levert uiteindelijk zelfs onuitroeibare verhalen over een dochter in Parijs op.

Juliana reist in april 1945 terug naar Nederland en helpt in het bevrijde Breda mee aan een hulpactie voor de bevolking van Noord-Nederland. Als ze eindelijk met Bernhard op Soestdijk is, vindt haar man de kinderen 'een stelletje wilden'. Hij heeft ze in de afgelopen jaren nauwelijks gezien.

De vierde dochter, Marijke, wordt op 18 februari 1947 geboren. Het meisje heeft een ernstige oogafwijking, veroorzaakt door de ziekte rode hond die Juliana tijdens haar zwangerschap heeft opgelopen. De prinses maakt zich daarover zoveel verwijten dat er nog grote problemen van zullen komen.

"Een taak die niemand zou begeren"

In 1947 en 1948 is prinses Juliana korte tijd regentes in verband met de slechte gezondheid van haar moeder. Op 4 september van dat jaar doet koningin Wilhelmina afstand van de troon. Twee dagen later wordt Juliana, dan 39 jaar, in de Nieuwe Kerk in Amsterdam ingehuldigd als koningin. Daar spreekt ze de gedenkwaardige woorden: "Ik ben geroepen tot een taak die zo zwaar is, dat niemand die zich daarin ook maar een ogenblik heeft ingedacht haar zou begeren, maar ook zo mooi, dat ik alleen maar kan zeggen: Wie ben ik dat ik dit doen mag?"

Ze probeert zo gewoon mogelijk te zijn en verbijsterde naar verluidt wel eens een minister door te vragen of hij een boterhammetje blijft meeëten. Ze wordt in die periode haar verlegenheid redelijk de baas. Politici krijgen te maken met een doortastende vrouw. Aan de andere kant maken haar eenvoud en warmte haar ongemeen populair bij de bevolking en daar zal later ondanks crises nooit verandering in komen.

De eerste jaren van Juliana's regeerperiode worden gekenmerkt door de wederopbouw van het door de oorlog zwaar getroffen Nederland en de soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië (1949). Dat laatste is de eerste grote zaak waar koningin Juliana mee te maken krijgt. Ze staat overigens geheel achter de overdracht. Ze hoopt op grote saamhorigheid met de nieuwe republiek, maar het zal tot 1971 duren voor ze met Bernhard het door haar zo gewenste staatsbezoek kan brengen. In 1975 zal Juliana ook haar handtekening onder de onafhankelijkheid voor Suriname zetten.

In de periode 1950-1952 krijgen de ministers met haar koppigheid te maken als Juliana zich verzet tegen de executies van vier Duitse oorlogsmisdadigers: Kotälla, Aus der Fünten, Fischer en Lages. Ze krijgt haar zin en de mannen krijgen levenslang in plaats van de doodstraf. Nederland zit daardoor met de 'Vier van Breda' opgescheept. Dat zal duren tot in de jaren tachtig, wanneer de dan resterende 'Twee van Breda' worden vrijgelaten.

Greet Hofmans

Zuidwest-Nederland wordt op 1 februari 1953 getroffen door een watersnoodramp. Met haar dagenlange bezoeken aan de ondergelopen gebieden dwingt de in grote laarzen rondstappende vorstin veel respect af. Ook haar redevoeringen tijdens een officieel bezoek aan de Verenigde Staten in 1952, waarin ze een krachtig pleidooi houdt voor de vrede, maken grote indruk. Sommigen vinden de toespraken overigens wel erg pacifistisch, zo midden in de Koude Oorlog.

Later komt de koningin in moeilijkheden door de affaire-Greet Hofmans, een gebedsgenezeres die door Juliana geregeld wordt geraadpleegd over de oogproblemen van prinses Marijke. Greet Hofmans zou ook politieke invloed op Juliana hebben.

Buitenlandse bladen schrijven dat de affaire leidt tot conflicten tussen koningin en prins en tussen koningin en regering. Premier Drees spreekt alle geruchten tegen, maar er wordt toch een onderzoek ingesteld door drie vertrouwensmannen. Hun geheime advies 'is voor ons zeer waardevol geweest', zo laat het koninklijk paar later weten. Greet Hofmans verdwijnt en een deel van de hofhouding krijgt ontslag. Hoewel hun relatie op springen zou hebben gestaan, vieren Juliana en Bernhard met groot vertoon hun zilveren huwelijk in het Amstel Hotel, in aanwezigheid van talloze kopstukken uit de hele wereld. De affaire-Hofmans is definitief voorbij, zo hebben ze besloten. Juliana zal er echter haar leven lang door worden achtervolgd.

Zelfs in december 1993 komt de Greet Hofmans-affaire nog eens voor het voetlicht. In een openbare bibliotheek in Florida vindt een journalist de banden van de gesprekken die Bernhard-biograaf Aldan Hatch met de prins had. In het boek kwam lang niet alles te staan, zeker niet dat Juliana Bernhard de deur had willen wijzen en dat het conflict op Soestdijk liefst acht jaar duurde. Dat en meer blijkt voor iedereen in de VS te beluisteren. Beel-biograaf Giebels dient in 1995 bij de Raad van State een verzoek om opening van het Hofmans-dossier in; het wordt afgewezen.

Omstreden schoonzonen

Prinses Wilhelmina overlijdt op 82-jarige leeftijd op 28 november 1962. De begrafenisstoet is wit en Juliana en haar vier dochters zijn allen in het wit gekleed. Later zal de vorstin tijdens een televisie-interview verklaren dat ook zij in het wit begraven wil worden.

De Rijksuniversiteit Groningen verleent Juliana in 1964 een eredoctoraat in de sociale wetenschappen wegens 'haar sociale verdiensten'. Later zegt Juliana dat wanneer ze opnieuw zou mogen studeren, ze sociologie zou kiezen. Spannende tijden breken datzelfde jaar aan, wanneer bekend wordt dat prinses Irene in het geheim rooms-katholiek is geworden en trouwt met prins Carlos Hugo de Bourbon Parma, die recht op de Spaanse troon meent te hebben. Irene doet afstand van haar recht op eventuele troonsopvolging en trouwt zonder de aanwezigheid van enig familielid in Rome. Het land staat op zijn kop.

Als Juliana thuis naar het huwelijk op televisie kijkt (zij en Bernhard gaan niet omdat het huwelijk mogelijk zou worden aangegrepen voor een demonstratie van carlisten), valt de stroom uit en kan ze de plechtigheid niet eens zien. Het huwelijk zal eindigen in een scheiding.

Ook het huwelijk van prinses Beatrix met de West-Duitse diplomaat Claus von Amsberg in 1966 zorgt voor beroering. Voor veel ouderen is het moeilijk te verteren dat Claus in de Tweede Wereldoorlog in militaire dienst heeft gezeten, ook al was hij toen een tiener en had hij niets te willen. Dr. L. de Jong komt eraan te pas om te bewijzen dat Claus niets op zijn kerfstok heeft. Het huwelijk in Amsterdam wordt ontsierd door rellen, maar na een jaar heeft Nederland de charmante, serieuze en intelligente Claus omarmd. In 1967 krijgen Beatrix en Claus troopopvolger Willem-Alexander. Juliana is woedend als ze een vrouw in het publiek hoort roepen "We hebben een kóning!" Alsof zij en Wilhelmina als vrouwen maar tweede keus waren geweest op de troon.

Voor een zeer grote meerderheid van het volk blijft de monarchie onaantastbaar, voor sommigen zelfs een sprookje dat niet verstoord mag worden. Dat blijkt niet alleen uit opiniepeilingen, de zakken met post die wekelijks paleis Soestdijk worden binnengedragen, het traditionele defilé op koninginnedag, de bezoeken in binnen- en buitenland, maar zeker ook wanneer 'Oranje' het moeilijk heeft.

Lockheed

Dat laatste gebeurt in 1976 opnieuw, door de Lockheed-affaire. De Amerikaanse vliegtuigfabrikant zou miljoenen guldens aan hoge regeringsfunctionarissen in een groot aantal landen hebben betaald om orders binnen te halen. Ook de naam van prins Bernhard valt. De regering laat een onderzoek instellen door de commissie-Donner. Haar conclusie: het staat niet onomstotelijk vast dat de prins geld heeft aangenomen, maar hij heeft zich te lichtvaardig begeven in transacties die de indruk moesten wekken dat hij gevoelig was voor gunsten. Verder heeft hij zich toegankelijk getoond voor onoirbare verlangens en aanbiedingen. Juliana moet toezien hoe haar man wordt gedwongen al zijn militaire functies neer te leggen en zijn uniformen blijvend in de kast te hangen. Ze dreigt met aftreden als hij nog zwaarder wordt aangepakt. Daar moet hetkabinet-Den Uyl, dat onderling verdeeld is over de noodzaak tot vervolging van de prins, niet aan denken. Die prijs is te hoog. Bovendien zou Beatrix onder zulke omstandigheden niet op de troon willen.

De storm gaat over, maar zal in de pers telkens weer een beetje opsteken.

"De krachten nemen af"

Begin 1979 wijst premier Van Agt alle speculaties van de hand dat Juliana zal aftreden als ze in april 70 jaar wordt. De verjaardag wordt uitbundig gevierd. Duizend kinderen zingen voor haar het lied Juliana, moeder van Holland. Ze krijgt als nationaal geschenk de opbrengst van een inzamelingsactie die onder meer is bestemd voor noodlijdende kinderen in de wereld. In dat zelfde jaar duikt in de pers een halfbroer van Juliana op, mr. Pim Lier, een zoon van prins Hendrik.

Op de avond van 31 januari 1980 om 20.00 uur wordt het programma op alle radio- en televisiezenders onderbroken. In een korte toespraak kondigt Juliana na 32 jaar haar aftreden aan. "Bij iedereen die oud wordt gaan de krachten afnemen. Zo voel ik dat voor mij het ogenblik nadert mijn taak als uw koningin neer te leggen." Op 30 april dat jaar, Juliana's verjaardag, wordt haar oudste dochter Beatrix de nieuwe koningin.

Op die dag, 's ochtends om zes minuten over tien, zet Juliana in het paleis op de Dam in Amsterdam wat aarzelend haar handtekening onder de akte van abdicatie. Beatrix is daarmee automatisch koningin. Terwijl buiten relschoppers in de weer zijn, spreekt Beatrix bij haar inhuldiging, 's middags in de Nieuwe Kerk in Amsterdam, waarderende woorden tot haar moeder. Diens verjaardag, 30 april, blijft koninginnedag.

Een maand later, op 31 mei, wordt voor paleis Soestdijk het laatste defilé gehouden. Beatrix heeft besloten op koninginnedag het land in te gaan. Duizenden brengen hun vroegere, zichtbaar geroerde koningin een afscheidsgroet. Juliana blijft deelnemen aan het openbare leven, al doet ze het wat rustiger aan. Zo brengt ze in het voorjaar van 1982 nog een bezoek aan Indonesië. In oktober 1982 krijgt de prinses als eerste niet-Amerikaan de hoge onderscheiding International Four Freedoms Medal, omdat het huis van Oranje in tijden van oorlog en vrede het symbool is geweest van een betere wereld.

De (on)rustige oude dag

Het wordt in de jaren tachtig langzaam stiller rond de prinses, die haar kans schoon ziet zich in alle rust bezig te houden met haar interesses, waaronder maatschappelijk werk en gehandicapten. Ze legt heel wat bezoekjes af, maar zonder de door haar zo gehate opsmuk en met zo min mogelijk pers in de buurt. Het leven als publieke attractie was haar altijd slecht bevallen en de veronderstelling dat 'heel Nederland bij Juliana op de koffie kon' is dan ook onjuist. Haar memoires blijven uit. Nederland weet wel genoeg, vindt Juliana.

Ter gelegenheid van hun gouden huwelijk, in 1987, laten Juliana en Bernhard Nederland nog eens in de tuin toe. De televisie mag zelfs binnenkomen voor een interview. Juliana neemt geen blad voor de mond, slaat met de vuist op tafel en vraagt haar man hoe hij toch op het idee was gekomen met haar te trouwen.

In september 1992 wordt Juliana's oude dag verstoord doordat haar vader prins Hendrik weer eens in opspraak komt. Behalve zijn zoon mr. Pim Lier, zou hij nog een aantal kinderen hebben verwekt. Edith Schaap-Abbo uit Den Haag verschijnt als halfzus van Juliana op tv, begrijpt er zelf niet al te veel van, maar amuseert zich prima. Het stormpje waait snel over, niet in de laatste plaats door een tekort aan bewijzen. Juliana was dol op haar vader, misschien wel de enige echte mens die zij als kind in haar omgeving had. Ze trekt zich negatieve publicaties over hem altijd zeer aan.

Dat gebeurt nog in november 1993, wanneer haar vader in een krant 'een flierefluiter' wordt genoemd. De prinses windt zich zo op dat ze een proces wil aanspannen. Premier Lubbers zou de grootste moeite hebben gehad haar van dit plan af te brengen. Als compromis schrijft de Rijksvoorlichtingsdienst (RVD) een boze brief naar de krant.

Leeftijdsrecord

In november 1993 komt de prinses zelf weer in de publiciteit. Met haar 84,5 jaar verslaat ze in november prins Frederik, een broer van Willem II, als langst levende Oranje.

In 1995, het grote herdenkingsjaar van de Tweede Wereldoorlog, is Juliana weer eens officieel actief. Ze woont op 31 augustus in Arnhem een herdenking bij van de vereniging van Nederlandse slachtoffers van de Japanse vrouwenkampen. Ze legt aansluitend een krans bij het vrouwenmonument bij het Koninklijk Tehuis voor Oud-Militairen Bronbeek in de Gelderse hoofdstad.

Juliana's hekel aan de pers komt in juni 1996 weer eens duidelijk aan het licht. Wanneer 2000 veteranen naar Soestdijk komen om de jarige Bernhard te eren, schreeuwt ze fotografen toe weg te gaan. Ze houdt haar tasje voor de ogen. Het wordt haar teveel en ze beent nijdig weg, een van de bezoekers letterlijk omver lopend. Ze poseert een paar dagen later niettemin gewillig voor De Telegraaf, die haar vakantie in Oostenrijk vastlegt. De prinses mag dan inmiddels 87 jaar zijn, ze is nog behoorlijk ondernemend. Zo gaat ze ook regelmatig in haar eentje boodschappen doen in Baarn.

Juliana verschijnt op maandag 13 januari 1997 met haar man op tv. Ze bedankt dan voor de vele reacties op hun diamanten huwelijk, dat de week ervoor, op 7 januari, met de hele familie in Kenia werd gevierd.

Afscheid

Op donderdag 16 april 1998 breekt Juliana een heup bij een val in de woning van een vriendin in Wassenaar. Ze komt er snel bovenop, al ziet de RVD zich in mei - een paar dagen voor het huwelijk van prins Maurits met Marilène van den Broek - genoodzaakt te melden dat de prinses na de operatie kampt met aanvallen van 'acute verwarring'. Tijdens het huwelijk, waarbij de prinses zich prima amuseert, blijkt daarvan evenwel niets. Juliana veroorzaakt tijdens de kerkelijke inzegening wel commotie door met prinses Margriet en haar echtgenoot ter communie te gaan. Volgens de katholieke leer is het heiligschennis als protestanten dat doen. Slecht 4 procent van de bevolking blijkt er echt moeite mee te hebben.

Het is haar laatste publieke verschijning. Juliana krijgt haar verwarring niet echt onder de knie, al heeft ze beslist haar goede dagen. Verdere openbare optredens blijven uit. Op 23 februari 1999 laat ze per brief aan de bevolking weten dat het naar buiten treden haar te zwaar is geworden. Ze gaat, lichamelijk en vooral ook geestelijk, daarna nog flink achteruit. Als enige van de familie kan ze niet mee naar India om daar de overgang naar het nieuwe millennium te vieren. Eenzaam blijft ze achter op Soestdijk. In interviews ter gelegenheid van zijn negentigste verjaardag vertelt prins Bernhard eind juni 2001 dat het geheugen van de prinses eigenlijk totaal verdwenen is. Ze wordt continuverzorgd door twee verpleegsters. Wel zou ze nog hebben begrepen dat prins Willem-Alexander zich met Máxima Zorreguieta verloofde.